Waarvoor gebruik je het stijlfiguur chiasme?

Weer zo’n stijlfiguur waarvan de naam afkomstig is van een Grieks woord en je misschien niet zo heel veel zegt. Daarom legt het schrijfwoordenboek vandaag uit: wat is een chiasme en hoe gebruik je het?

Wat is een chiasme?

Chiasme is afgeleid van het Griekse chi, wat de letter X is. Men noemt een chiasme dan ook wel een kruisstelling. Je zet dan ook een X of kruis in de tekst bij het gebruik van dit figuur, door de inhoud van twee regels met elkaar te verbinden. Dat klinkt heel abstract, dus laten we het wat duidelijker maken met een paar voorbeelden:

Dames en heren, 
jongens en meisjes.

Zie je het kruis dat ontstaat als je de twee met elkaar geassocieerde elementen verbindt?

Afbeelding

Een ander voorbeeld van een chiasme is de zin:

Welbespraakt genoeg, maar ver van wijs. – Sallustius, Catilina

Hier zie je het kruis minder duidelijk, maar ‘welbespraakt’ en ‘wijs’ vormen een paar en ‘genoeg’ en ‘ver van’ ook. Zo zou je ook hier de chi krijgen als je ze onder elkaar zet.

Chiasmes kunnen ook duidelijker zijn, zoals in een gedicht van J.C. Bloem:

Denkend aan de dood kan ik niet slapen, en niet slapend denk ik aan de dood.

Het effect van een chiasme

Chiasme is een creatieve vorm van herhaling. Dit stijlfiguur zorgt er dan ook voor dat wat gezegd wordt de lezer bijblijft. Het voorbeeld van J.C. Bloem kan je ook verwoorden als: ‘Ik kan niet slapen en denk aan de dood.’ Dit klinkt een stuk minder poëtisch en doordat het maar één keer gezegd wordt, lees je er sneller overheen. 
Door een combinatie van herhaling en een creatieve manier van de woorden arrangeren, blijft het chiasme je langer bij. De tegenstelling in de zin zorgt er vaak voor dat de lezer even moet nadenken en misschien terugleest. Dit zorgt weer voor extra aandacht en nadruk op het besproken onderwerp.

Hoe gebruik je een chiasme bij het schrijven?

Gebruik een chiasme om je woorden krachtiger en opvallender te maken. Let dus goed op waar je dit stijlfiguur inzet. Het einde of begin van een tekst of een alinea is hier vaak geschikt voor, omdat dat een moment is voor de lezer om even stil te staan.
Verder kan je met een chiasme je tekst een stuk creatiever en beeldender maken. Afhankelijk van je doel is het leuk om een aantal stijlfiguren in je tekst te verwerken.