Stijl – Neologisme

Ongemerkt sluipen er in veel van onze teksten fouten die we ondanks aandachtig redigeren over het hoofd zien. In samenwerking met het Groot retorisch woordenboek komt er wekelijks een stijlfiguur aan bod. Deze keer: Neologisme.
Neologisme is onder andere een samentrekking van twee woorden. Hiermee worden nieuwe woorden in de taal geïntroduceerd. Bijvoorbeeld het woord ‘bijstandsmoeder’. Een nieuwe woord wat in dit geval een samentrekking is van twee bestaande woorden, door het aan elkaar toe te voegen krijgt het een nieuwe betekenis. Ook kan het een manier zijn om een origineel reclamewoord te maken als ‘slankonaise’ of ‘kakelvers’.

Neologisme

Synoniem. nieuwvorming (Neubildung), taalnieuwigheid; antagonisme: Archaïsme.
1 Lexicale figuur, nieuw gevormd woord. Procedes zijn woordschepping, samenstelling, kofferwoord, afleiding (soms van vreemde stammen), ontlening, leenvertaling.
2 Betekenisfiguur, gebruik van een bestaand woord in een nieuwe betekenis, bv. ‘sterrengefemel’ (H. Gorter).

Functies

1 benoemen van nieuwe zaken of begrippen, bv. phablet (kruising van smartphone en tablet), flatneurose, bijstandsmoeder, doemdenken (Koot &Bie)
2 purisme ter vermijding van leenwoorden, bv. aardklootschrift i.p.v. geografie (S. Stevin); prikkelpop i.p.v. pin-up; luisterliedje i.p.v. chanson (E. van Altena)
3 suggestie van originaliteit, bv. in reclametaal: frisdrank (reclamebureau bbm), snoeplekker, slankonaise, halvarine, kakelvers; in literatuur: ‘labberlottige beroerlingen’ (L. van Deyssel); Insu lin - de, buitenissig (Multatuli)
4 kolder en humor, bv. Schubbekutteveen, Lutjebroek, Kuttekoven, Nergenshuizen (fictieve plaatsnamen); blauwbilgorgel (C. Buddingh’)
5 hermetisme, bv. ptyx (de symbolist S. Mallarme)
6 esthetisering (in de ecriture artiste van de Tachtigers), bv. ‘handblanke, blanktande, trantele koningin’ (H. Gorter)
7 ontregeling, bv. ‘Tineke mijn gade, zo wenende van hals dat schimmen die haar baden buiks worden, lang en mals, geglam baab in haar flaamen, ze brui kwaa memmer ngang’ (L. Vroman).