Liever geen gehakt stro... Gebruik daarom signaalwoorden!

Tijdens het spreken en schrijven probeer je niet alleen je gedachten te formuleren, maar ook de relatie tussen die gedachten uit te drukken. Dat doe je onder andere met signaalwoorden. Heb je weleens geprobeerd de betekenis van het woordje maar te doorgronden?

Dat is knap lastig. Een stuk lastiger dan bij leden van andere woordsoorten, zoals snijplank, eenwieleren of lauwwarm. Daar kun je voor je zien waar het woord naar verwijst. Bij maar loopt de visualisatie spaak. Het heeft als signaalwoord namelijk eerder een structurerende functie — die van tegenwerping — dan een betekenis.

Door Ivor Helberg

Wat zijn signaalwoorden?

Signaalwoorden zijn voegwoorden die aangeven hoe deelzinnen, zinnen en alinea's verband houden. Signaalwoorden worden ook wel verbindingswoorden genoemd. Ze leggen de tekststructuur bloot voor de lezer, waardoor die je tekst gemakkelijker begrijpt. Zo geeft 'waardoor' in de voorgaande zin aan dat er een oorzaak-gevolgrelatie bestaat tussen de gedachten: 'Signaalwoorden leggen de tekststructuur bloot voor de lezer' en 'De lezer begrijpt je tekst gemakkelijker.'

Het nut van signaalwoorden

Teksten die weinig signaalwoorden bevatten, lezen als een opeenvolging van losse statements. Als je ooit het verpletterende commentaar hebt gekregen dat je teksten als gehakt stro lezen (guilty), kan een royaler gebruik van verbindingswoorden meer souplesse aan je teksten verlenen. Om te verduidelijken hoe signaalwoorden je tekst structureren, heb ik uit een passage uit een van mijn favoriete boeken de signaalwoorden verwijderd.

[…] een kind van een genie [is] meestal geen genie. Daarvoor worden er te weinig genieën geboren. Wat moet hij doen? Een genie worden als zijn vader, het enige dat meetelt in zijn wereld, is hem onmogelijk. De kinderen van genieën doen het laatste dat er voor ze overblijft: ze worden niemendal.

De gedachtegang is met een beetje moeite best te volgen, nietwaar? Toch voelt het gebruik van deze passage uit de meesterlijke roman Nooit Meer Slapen een beetje als grafschending. Mijn excuses, Hermans… Daarom volgt hieronder dezelfde passage, maar nu met signaalwoorden.

[…] een kind van een genie [is] meestal geen genie, want daarvoor worden er te weinig genieën geboren. Dus wat moet hij doen? Een genie worden als zijn vader, het enige dat meetelt in zijn wereld, is hem onmogelijk. Dus doen de kinderen van genieën het laatste dat er voor ze overblijft: ze worden niemendal.

Je ziet dat de tekst nu meer een geheel vormt. Het statement 'een kind van een genie [is] meestal geen genie' wordt nu gevoelsmatig meer onderbouwd door de erop volgende zinnen. Dat komt doordat 'want‘ en 'dus' signaleren dat er een argumentatie volgt.

Ook kan een gebrek aan signaalwoorden tot gevolg hebben dat de lezer je tekst verkeerd interpreteert. Als je het zinsverband namelijk niet benadrukt, zijn er dikwijls meer verbanden tussen zinnen mogelijk.

Soorten verbanden

Signaalwoorden van tijd: ‘Eerst ben ik naar de bakker gegaan, vervolgens naar de kaasboer, daarna snel langs het postkantoor en ten slotte naar huis.'

Signaalwoorden van plaats: 'Hier in Utrecht vind ik het gezellig. Daar in Amsterdam is het me veel te druk’ of 'Op de Dam, waar zomers veel toeristen rondlopen…'

Signaalwoorden van tegenstelling: 'Hoewel ik de meeste dingen lust, krijg ik escargots echt niet door mijn strot’ en ‘Echter, met genoeg zout en knoflook merk je bijna niet dat het slakken zijn, maar de meeste chef-koks vinden dat weer zonde van de smaak.’

Signaalwoorden van opsomming:  'Ook cultuursnobs zullen van Bohemian Rhapsody genieten. Tegen het feel-goodeffect kun je je onmogelijk verzetten. Daarnaast is het acteerwerk fantastisch. Bovendien is het voor Queenfans een goed excuus om weer eens lekker mee te blèren.’

Signaalwoorden van argumentatie: 'Ik vond Bohemian Rhapsody geen recht doen aan Freddie Mercury’s nalatenschap. Het acteerwerk was ondermaats en naar mijn mening was Maleks tandprothese veel te opvallend. Kortom: het was een flutfilm.

Inversie of geen inversie?

Na een hoop signaalwoorden treedt inversie op. Dat houdt in dat de zinsvolgorde verandert van een onderwerp-werkwoord-object-volgorde naar een onderwerp-object-werkwoord-volgorde. Kijk maar eens naar de volgende zinnen. 'De kinderen zijn bij hun moeder' en 'Ik heb het weekend vrij, omdat de kinderen bij hun moeder zijn.' Je ziet dat het werkwoord naar het einde van de zin verspringt nadat omdat er een bijzin van maakt. Een van de eigenaardigheden van de Nederlandse taal, die ze overigens deelt met de andere Germaanse talen, het Engels uitgesloten.

Bij sommige signaalwoorden is het belangrijk te onthouden dat er geen inversie optreedt. Tenminste, streng beschouwd is het niet mogelijk na 'echter' en 'immers' inversie toe te passen. Zo is volgens scribbr.nl 'De klanten zijn tevreden over de dienstverlening. Echter zijn niet alle klanten tevreden over de klachtenafhandeling.' absoluut fout. Dat moet zijn. 'Echter, niet alle klanten zijn tevreden over de klachtenafhandeling.' Na echter en immers aan het begin van de zin komt een komma en volgt de normale zinsvolgorde. Taaladvies.net blijft daarentegen neutraal door te stellen dat de status van echter + inversie onduidelijk is; sommigen gebruiken het en voor anderen is het onaanvaardbaar.

Signaalwoord of verbindingswoord?

Overigens is het mogelijk dat er toch een betekenisverschil is tussen de termen signaalwoorden en verbindingswoorden. In dat geval worden ze eerder signaalwoorden genoemd in hun functie van het signaleren van tekstverbanden — volgorde in tijd, opsomming, tegenstelling, voorwaarde of oorzaak-gevolg etc. — en eerder verbindingswoorden in hun functie als nevenschikkende of onderschikkende voegwoorden in het zinsverband. Volgens taaltelefoon.be beschouwen zelfs de meeste naslagwerken de termen echter als synoniemen.

Nooit Meer Slapen (1966, W. F. Hermans)
https://www.scribbr.nl/taalregels-schrijftips/verbindingswoorden/
https://taaladvies.net/taal/advies/vraag/236/echter_aan_het_begin_van_de_zin/

Over de auteur

Ivor Helberg is freelance copywriter en de kop achter Kopje Copy. Op zijn blog geeft hij schrijftips voor online teksten. Vlotte copy staat dikwijls op gespannen voet met de taalregels, weet hij. Daar kun je onzeker van worden, maar je kunt het ook zien als een vruchtbaar spanningsveld. Daarom hoopt hij lezers enthousiast te maken over mooi taalgebruik, niet als een set geboden, maar als een bewegend samenspel, begeleid door behulpzame principes.