Is jouw gedicht goed geregeld?

Dichters zitten vol vragen. Niet enkel over het leven of waarom poëzie nauwelijks geld opbrengt, maar vooral over het gedicht dat ze aan het schrijven zijn. Regelafbreking is zoiets dat ons dichters buitenproportioneel veel zorgen baart – zeker als je het vergelijkt met de gemiddelde bevolking. Moet ik hier een nieuwe regel beginnen? Waar las ik witregels in? Hierbij de antwoorden. Min of meer.  

Schrijven met een kapmes

Een gedicht herken je meteen. Zelfs als je nooit poëzie schrijft of leest en er niet veel mee hebt, zie je meteen dat een tekst een gedicht is, puur door de vorm en de manier waarop zinnen vaak over meerdere regels lopen. Dichters hanteren graag de hakbijl om zinnen genadeloos in stukken kappen. Maar hoe weet je nu wanneer je best een nieuwe regel begint?

Daar bestaan – gelukkig of helaas – geen harde regels voor. Veel heeft te maken met aanvoelen en verschillende versies uitproberen. Vaak zal je een nieuwe regel beginnen op een moment dat er een soort natuurlijke pauze in je zin zit, die je meteen opmerkt als je luidop voorleest.

Maar poëzie zou poëzie niet zijn als je hier niet heel bewust van kan afwijken. Zo kan je een regel heel bewust niet op een rustmoment in je zin afbreken, maar op een ander moment. Om een bepaald effect te genereren, de lezer op het verkeerde been te zetten, een soort humor of absurditeit toe te voegen. Dit noemen we een enjambement. Dat is een duur woord voor ‘eigenzinnige regelafbreking.’

Enjambementen worden ook gebruikt om de nadruk op een bepaald woord te leggen, of je even stil te doen staan bij dat deel van de zin, voor je weer verder leest. Je kan zelfs één woord op een regel zetten, om daarmee een grappig of net dramatisch effect te creëren.

Hoe sterk is de eenzame dichtregel?

Een witregel inlassen – en dus een nieuwe alinea beginnen – kan een groot effect hebben op de betekenis, de begrijpelijkheid en het ritme van je gedicht. Je kan telkens één zin over een strofe verdelen, en dan een witregel inlassen voor je aan een volgende zin begint. Maar je kan net zo goed een nieuwe alinea beginnen midden in een zin.

Dit kan je ook weer bewust doen op een natuurlijk rustmoment in je zin – waardoor de lezer trager zal lezen – of op een moment dat het minder logisch is, waarbij je dus eigenlijk een enjambement over verschillende alinea’s heen creëert. Zo kan je de klemtoon op iets leggen, je lezer sneller doen lezen en zo het ritme van je gedicht verhogen, of ook weer de lezer bewust op een verkeerd been zetten.

Durf ook eens experimenteren met het isoleren van één dichtregel – dus een witregel ervoor en erna. Zo leg je hier de nadruk op of kan de witregel samenwerken met zowel de voorgaande als de volgende alinea en zo een bepaald effect sorteren.

Ook hier zijn weer geen strikte regels. Ik raad aan om er al schrijvend en herschrijvend mee te experimenteren. Probeer eens om je witregels op een andere plaats te zetten en kijk wat het effect is. Dit is een van de zaken waar ik bij het herschrijven eindeloos mee kan prullen, en zelfs nadat een gedicht gepubliceerd is, kan ik er nog over twijfelen of het niet anders kan.

Want het punt is natuurlijk: het kan altijd anders. Dat is het leuke én het zenuwslopende aan poëzie schrijven.

Een voorbeeld dat iets
of niets verduidelijkt

Opvliegend stof

Ik ben bang van zinvol geweld
opvliegend stof en mensen
die zonder reden vriendelijk zijn

dus drink ik vaak
niets en soms alles
praat te snel
mijn mond voorbij

heb altijd wel iets te vertellen
van relatief wereldbelang.

Ik ben niet meer
dan de som
van mijn delen

verlies weleens
de weg maar vind
steeds een reden
om door te gaan.

Zelfs in mijn slaap
ben ik klaarwakker.

© Leen Raats

Wat je misschien opvalt in dit gedicht, is dat veel regels slechts een handvol woorden bevatten. Elke zin wordt in stukjes gekapt, vaak met de bedoeling om een soort absurde humor in het gedicht te brengen, of de lezer op het verkeerde been te zetten.

Ik ben bang van zinvol geweld
opvliegend stof en mensen
die zonder reden vriendelijk zijn

Hier zeg ik in de tweede regel dat ik bang ben van mensen. Dan lees je de volgende regel, en blijkt het toch niet over alle mensen te gaan, maar specifiek over mensen die zonder reden vriendelijk zijn.

dus drink ik vaak
niets en soms alles
praat te snel
mijn mond voorbij

heb altijd wel iets te vertellen
van relatief wereldbelang.

Drink ik nu veel of valt het nog wel mee? Is wat ik vertel belangrijk of is het dronken gewauwel? Dat zijn vragen waarmee je als lezer worstelt en dat was mijn bedoeling. De witregel kwam hier vrij natuurlijk voor mij: de eerste alinea gaat over het bang zijn van bepaalde zaken, vanaf de tweede alinea begint de ‘oplossing’: het drinken.

Ik ben niet meer
dan de som
van mijn delen

verlies weleens
de weg maar vind
steeds een reden
om door te gaan.

Ook hier weer een - wellicht wat overdreven - gebruik van enjambementen. ‘Ik ben niet meer’ zou een zin op zich kunnen zijn. Maar het is niet zo dat ik niet meer ben, ik ben niet meer dan de som van mijn delen. Ik probeer in dit hele gedicht twijfel te zaaien, want het gaat om iemand die dronken is en zich existentiële vragen stelt, maar misschien toch niet meer zo heel helder en logisch kan nadenken.

De witregel is er vooral om alles meer te benadrukken, en om rust te bieden, want dit is een eenvoudig gedichtje waarin echter elk woord betekenis heeft en je op het verkeerde been kan zetten.

Zelfs in mijn slaap
ben ik klaarwakker.

Hier gebruik ik de regelafbreking om de nadruk te leggen op het woord ‘slaap’, om zo het contrast met klaarwakker te benadrukken.

Hopelijk maakt dit voorbeeld een en ander duidelijk. Ik zou zeggen: wees vooral niet bang om ermee te experimenteren en gebruik je dichterlijke vrijheden. 

Over de auteur

Leen Raats (1984) is dichter, schrijver en copywriter. Ze gaf meerdere boeken uit en publiceert in literaire tijdschriften en verzamelbundels over de hele wereld. Sinds ze, ergens begin jaren ’90, voor het eerst een gedicht op papier zette, heeft ze nog maar één levensdoel: al schrijvend de wereld een beetje mooier maken. Ze gaat nog dieper in over het schrijven en verbeteren van je gedichten in haar cursus/e-book ‘Schrijf belachelijk goede gedichten’.