Herkomst van ‘de mussen vallen dood van het dak’

Wanneer het heel warm is zeggen mensen vaak dat het zo warm is dat de ‘mussen dood van het dak vallen’. Over deze uitdrukking bestaat veel onduidelijkheid. Zo sprak Hildebrand in de jaren ’30 van de 19e eeuw over ‘mosschen’ in plaats van mussen en kunnen mussen best goed tegen de hitte. 

Niemand weet precies waar de uitdrukking ‘de mussen vallen dood van het dak’ vandaan komt. Ook is niet helemaal bekend hoe lang deze uitdrukking al bestaat. De uitdrukking is pas in 1976 opgenomen in de Van Dale, maar bestond vermoedelijk al langer. De uitdrukking ontbreekt in bekende standaardwerken over spreekwoorden en gezegden, zoals die van F. A. Stoett.

Mossen vallen van het dak

Er bestaat een theorie over de uitdrukking dat de ‘mussen dood van het dak vallen’ niet juist is, maar dat het hier eigenlijk om mossen zou moeten gaan. Mossen kunnen namelijk niet tegen extreme hitte en zouden hierdoor uitdrogen en daarna los kunnen laten en dus wel van het dak kunnen vallen.

Nicolaas Beets

Aanhangers van deze theorie wijzen op een tekst van de Nederlandse auteur Nicolaas Beets (1814-1903). Hij schreef onder het vaak door hem gebruikte pseudoniem Hildebrand een verhaal over warmte in Nederland. Deze tekst uit 1837 of 1838 begon met de volgende passage: “Het was een brandendheete vrijdagachtermiddag in zekere Hollandsche stad: zoo heet en zoo brandend, dat de mosschen op het dak gaapten, ’t welk, op gezag der Hollandsche manier van spreken, de grootste hitte is, die men zich voor kan stellen.” Hier heeft Beets het dus over mossen en niet over mussen die dood van het dak vallen.

Mosschen en mussen

Taalkundigen als Ewoud Sanders twijfelen echter sterk aan deze uitleg over het ontstaan van de uitdrukking. Sanders wijst er namelijk op dat ‘mosschen’ tot ver in de 19e eeuw een gangbare spelling was voor het tegenwoordige ‘mussen’. Dus Beets had het waarschijnlijk ook in deze tekst uit de 19e eeuw al over mussen en niet over mossen. Deze aanname wordt vooral ondersteund door het feit dat Beets spreekt over ‘dat de mosschen op het dak gaapten’. De kans dat Beets hier over gapende mossen sprak in plaats van onder gapende mussen is niet erg groot, mossen zijn immers niet in staat tot gapen.

Al met al heeft de uitdrukking ‘het is zo warm dat de mussen dood van het dak vallen’ hoogstwaarschijnlijk niets te maken met mossen, ook al bestaat er geen andere goede verklaring voor het ontstaan van de uitdrukking en blijven er mensen die geloven dat de mossen en niet de mussen van het dak vallen.

Dit artikel is een bewerking van een artikel dat eerder verschenen is IsGeschiedenis.