5 boeken uit de vorige eeuw die discussies uitlokken

Literatuur moet discussie uitlokken. Deze boeken uit de twintigste eeuw hebben dat zeker gedaan, maar was dat wel zo positief? Dit was het commentaar op vijf boeken waarvan men soms zegt dat ze niet meer kunnen.

---

Heart of Darkness – Joseph Conrad (1902)

Heart of Darkness ontving veel commentaar omtrent racisme. De discussie begon in 1975 toen de Nigeriaanse schrijver Chinua Achebe omschreef Conrad als ‘a bloody racist’. 
In het boek vertelt hoofdpersonage Marlow over zijn reis naar een plaats dat gebaseerd lijkt op koloniaal Congo. De omschrijvingen van de inheemse bevolking stoten veel lezers tegen de borst. Zo worden de Afrikaanse personages eerder neergezet als dieren dan als mensen. Ook gebruikt Marlow herhaaldelijk de woorden ‘neger’ en ‘wilde’.

Aan de andere kant zegt men dat Conrad juist racisme aankaart. Marlow komt erachter dat de inheemse bevolking misschien niet de beesten zijn. Ze komen vaak beter uit de verf dan de domme kolonialisten. Hier valt dan weer tegenin te brengen dat Conrads omschrijvingen nog steeds racistisch zijn.

Lolita – Vladimir Nabokov (1955)

In Lolita lezen we de getuigenis van het hoofdpersonage over zijn liefde voor jonge meisjes. Door deze onbetrouwbare verteller wordt het boek neergezet als een tragisch liefdesverhaal over een verboden relatie. Dit kan mensen op het verkeerde been zetten, want waar het volgens velen eigenlijk over gaat is hoe een man van middelbare leeftijd herhaaldelijk een jong meisje verkracht.

Maar een verhaal over zo’n omstreden onderwerp. Is dat niet juist literatuur? Moeten we dan alle ongemakkelijke onderwerpen uit onze leeslijst verbannen? Dat niet. Wel is de manier waarop we ernaar kijken belangrijk. 
Recensies zoals van THE DAILY EXPRESS omschreven het als een verhaal over liefde. ‘All great love stories have been scandalous,’ zegt Lionell Trilling bijvoorbeeld. Met de implicatie dat Lolita valt onder ‘great love stories’, komt ook het gevaar om een dergelijke relatie te romantiseren.

Turks Fruit – Jan Wolkers (1969)

Een ander boek met een twijfelachtige relatie is Turks Fruit. Toen het uitkwam was Turks Fruit een roman die hielp bij het doorbreken van seksuele taboes. In onze tijd zijn het niet zozeer de expliciete seksuele scenes die problemen vormen, maar de toxische relatie in het boek.
Turks Fruit volgt de ik-persoon en zijn liefde voor de vrouw Olga. De blik op Olga (en ook op andere vrouwen) wordt vaak gezien als vrouwonvriendelijk, respectloos en bezitterig.
‘Hij gebruikt Olga als een seksspeeltje, een gebruiksvoorwerp, waarvan hij vindt dat het tot zijn beschikking hoort te staan wanneer hij maar wenst.’ – zo schrijft de website feministenland

Aan de andere kant prijzen sommigen de roman voor de relatie. Zo omschrijft een recensent het als haar favoriete liefdesroman. Hiermee komen we bij hetzelfde probleem als bij Lolita. Het presenteren van Turks Fruit als een mooie liefdesroman, kan het beeld scheppen dat een dergelijke relatie een goede relatie is. Dit is iets wat snel in het verkeerde keelgat schiet.

The Witcher: Sword of Destiny - Andrzej Sapkowski (1992)

Op de Witcher-serie van Sapkowski kwam veel commentaar, maar het deel Sword of Destiny trok toch wel de meeste aandacht. Sapkowski bewijst dat een ‘powervrouw’ in een hoofdrol geen manier is om seksisme in je boek te vermijden. Over dit seksisme ontstonden uitgebreide discussies.  Waar de één het te erg vond om verder te lezen, ziet de ander geen kwaad in.
Naast de boekenreeks bestaat er ook een Netflix-serie van The Witcher en zijn er verschillende videogames. Het thema seksisme keert terug in alle drie.

Harry Potter – J.K. Rowling (1997)

Harry Potter kwam de laatste tijd veel in opspraak vanwege auteur J.K. Rowling. Naar aanleiding van een tweet die zijn plaatste, beschuldigde men haar van transfobie. Het ‘schandaal’ breidde zich uit en uiteindelijk schreef Rowling een essay om haar opvattingen te onderbouwen. In het essay zegt ze onder meer dat transitie vaak niet de juiste oplossing is voor pubers die denken zich in het verkeerde lichaam te bevinden en dat toiletten openstellen voor ‘iedereen die zegt een vrouw te zijn’, tot gevaar leidt. Hiermee lokte ze alsnog meer woede uit.

In haar bekende Harry Potter-boeken worden inmiddels ook veel kwalijke boodschappen gelezen. Zo is personage Rita Skeeter een manifestatie van haar transfobie, en dragen personages en rassen een racistische of antisemitische lading. Ook zouden haar verzonnen slavenras de ‘huiselfen’ een symbool zijn voor historische goedkeuring van de slavernij.
Aan de andere kant van de discussie bestaan er dan weer argumenten dat Rowling met haar huiselfen juist onderdrukking aankaart. Daarnaast ‘kan je overal wel iets slechts in lezen.’ In Rowlings geval wordt hier extra heftig op gereageerd, omdat ze met haar gedrag op sociale media al eerder het label ‘intolerant’ over zich afriep. 

Wat kan er nu niet door de beugel?

Ongeacht wat hun intenties waren, deze vijf auteurs hebben behoorlijk wat discussie uitgelokt. Misschien zijn deze boeken die ‘eigenlijk niet meer kunnen’ juist belangrijk. De tegenstrijdige meningen stimuleren ons om na te denken over gevoelige onderwerpen. Het zou mooi zijn als beide partijen in een discussie ook nog eens naar elkaar luisterden en elkaar probeerden te begrijpen.

Ben jij nu bang dat jouw boek ‘niet door de beugel kan?’ Je kan altijd gebruik maken van sensitivity readers. Geen zorgen, ze hoeven je boek niet te censureren, maar kunnen aangeven waar mogelijk gevoelige punten in jouw verhaal zitten.