Perspectief: hoeveel, hoe vaak, wanneer wisselen?

In zijn algemeenheid kun je zeggen dat een verhaal verteld wordt vanuit één personage, dus vanuit één perspectief, met één beleving daarop (perspectief is de invalhoek van waaruit het verhaal 'gezien'/gelezen wordt, en de beleving vanuit dat perspectief noemt men 'focalisatie' - perspectief en focalisatie/beleving zijn dus twee verschillende benaderingen binnen een verhaal).

Dan zie je dat de beleving van een gebeurtenis eigenlijk alleen vanuit één personage beschreven kan worden. Je kan geen twee perspectieven en belevingen door elkaar beschrijven.

Wel kun je wisselen van perspectief, maar doe dat dan zó dat de beleving van het personage voor de lezer invoelbaar blijft. Dus inderdaad wisselen per deel van het boek, per hoofdstuk, of op zijn minst per alinea met het liefst nog een witregel, maar dat is niet altijd per se nodig. Bij een wisseling is beginnen op een nieuwe regel wél echt nodig.

In onderstaand kort voorbeeld wordt het voor de lezer moeilijk om te kiezen met wie hij meeleven zal. Dat is dan ook het probleem van meerdere perspectieven en focalisaties. Toch is de situatie wel helder.

Dikke regendruppels gleden in Hans' nek. Hij rilde. Rotweer. Had hij maar een zuidwester. 't Zou zeker nog een halfuur duren eer hij bij Paal 19 was.  
Ondertussen genoot Janneke van haar glaasje sinaasappelsap. De regen tikte op het houten dak van het strandpaviljoen. Gezellig. 
'We kunnen zo ook wel een wijntje nemen,' zei ze tegen Ria, 'het is al bijna vier uur.'
Ria keek bezorgd uit het raam. 'Hans zal wel kletsnat aankomen. Arme kerel.' Ze had het hem zó gegund dat hij met Janneke kennismaakte. Die twee pasten precies bij elkaar.

Tot slot heb ik ook een vrouwelijk perspectief waarbij de laatste zin de gedachte van een mannelijk perspectief vervuld. Ik denk dat dit niet wenselijk is en een open deur is en zeg: niet doen?

Ik zou je aanraden om boeken van Jodi Picoult te lezen. Zij schrijft al haar boeken vanuit meerdere perspectieven. Het boek van haar dat ik nu aan het lezen ben (Second Glance) is zelfs vanuit zeven perspectieven beschreven. Zij wisselt soms ook binnen hoofdstukken van perspectief, na een witregel begint dan een ander perspectief. Telkens is binnen één of twee zinnen duidelijk vanuit wie het geschreven is. Ik doe het haar niet na, het lijkt me erg moeilijk schrijven, maar ik hou er wel echt van om het te lezen. 

Het boek van haar dat ik nu aan het lezen ben (Second Glance) is zelfs vanuit zeven perspectieven beschreven.

Dank voor de reactie. Er is één echt hoofdpersoon waar het verhaal om draait en dit perspectief komt veruit het meeste voor. Ik verwacht dus dat de lezer zich het meest zal identificeren met dit personage.

@Thérèse Focalisatie vloeit voor mij voort uit de invalshoek en kan niet zonder elkaar. Zodra je kiest voor een personage, komen er gedachten en emoties uit voort. Kan je die scheiden? Hoe ziet bijvoorbeeld alleen een invalshoek eruit? Of zeg je eigenlijk dat mijn hoofdpersoon het perspectief is en er meerdere invalshoeken worden belicht dmv andere personages die aan het woord komen?

@Dreaming Dank voor de tip. Ik heb haar even opgezocht en twee boeken doorgebladerd. Ze schrijft in beide boeken vanuit meerdere perspectieven en kondigt in de titel aan wie het personage is. Zo gescheiden is het bij mij niet, maar het is wel interessant om te lezen hoe en met wie je je gaat binden of identificeren.

Jascha, hier op de site staat een artikel van mijn hand over het verschil tussen perspectief en focalisatie. Misschien helpt het je verder.

Bedenk wel dat je elk personage met een eigen perspectief ook een duidelijke eigen stem moet geven. Dat geldt ook voor backstory, conflicten, karakter ontwikkeling…

Je geeft zelf al aan dat er in je verhaal één duidelijke hoofdpersoon is. Ga je het op deze wijze niet nodeloos gecompliceerd maken?

Eén hoofdpersoon van vlees en bloed is al moeilijk genoeg!

Ik denk dat ik vooral op perspectief moet inzetten, minder op focalisatie. Al heeft het raakvlakken met elkaar. Het artikel dat het verschil uitlegt, was verhelderend.

Op je vraag hoeveel verschillende perspectiefpersonages wenselijk zijn, en ook hoe vaak je wisselt per hoofdstuk: ten eerste zijn daar natuurlijk geen harde getallen voor te bedenken, het hangt helemaal af van je opbouw en ook van het genre waarin je schrijft.
Maar los daarvan, lijkt het me belangrijk om je te realiseren hoe veel je van een lezer vraagt. Een perspectiefwisseling is voor een schrijver snel gemaakt, maar voor een lezer is het nogal wat. Als lezer laat je het hoofdpersoon - in wie je het meest invested bent - achter, misschien wel bladzijdenlang, en moet je de interesse opbrengen om eenzelfde band tijdelijk met een nieuw personage op te bouwen - wetend dat het perspectief waarschijnlijk binnenkort terug naar het hoofdpersonage zal gaan, dus je vraagt je als lezer ook nog af hoe nuttig het eigenlijk is om emotioneel invested te raken in de gedachtenwereld van het 'tussen-personage'.
Als er een bovengrens zit aan het aantal van dit soort wisselingen dat je wilt/kunt maken in je verhaal, komt het door dit effect, denk ik. De afweging of je nóg een perspectiefpersonage wil toevoegen, moet denk ik een hele zware zijn. Is het noodzakelijk, is het spanningsverhogend, dat het perspectief wisselt? Was er geen andere manier om de nodige informatie/plotpunten op te voeren, zónder dat je ver perspectief wisselt? (Had je de gevoelens&gedachten van bijpersonage X bijvoorbeeld niet ook kunnen overbrengen in een openhartige dialoog met het hoofdpersonage?)
Je vraagt je lezer nogal wat, dus de lezer moet in elk stuk waar het perspectief wisselt écht iets moois vinden. Iets wat het de moeite waard maakt. Anders gaat het wisselen denk ik snel dwarszitten. Wat je te allen tijde moet voorkomen is dat de lezer bij wéér een perspectiefwisseling aanbelandt en denkt; nu ben ik er moe van. En je boek weglegt. Idealiter wil je de lezer het gevoel geven, wanneer ze bij de volgende perpsectiefwissel aankomt: oh! Hier gaat er een antwoord op een essentiele vraag komen, of oh! Nu wordt er iets onthuld dat alles op stelten zet...
Ik denk ook dat proeflezers je een eind kunnen helpen als je ze specifiek vraagt naar hun verwachtingen, naar wat ze zich afvragen, en of die vragen/verwachtingen op een bevredigende manier worden opgelost.

Kan iemand ook eenmalig een perspectief vervullen of is het logischer om deze dan vaker te laten terugkomen?

Dit kan prima, denk ik. (Ik neem even aan dat dit ene hoofdstuk een essentiele, onweerstaanbaar intrigerende plotwending inleidt.) Helemaal top. Sterker nog, ik zou niet geforceerd op zoek gaan naar momenten dat dit personage nóg eens terugkomt, alleen omdat het 'logischer' zou zijn. Als dat je enige reden is om het personages nog eens terug te brengen, kan ik me niet voorstellen dat de tweede (laat staan derde!) keer dat het terugkomt, nog steeds interessant is.

Tot slot heb ik ook een vrouwelijk perspectief waarbij de laatste zin de gedachte van een mannelijk perspectief vervuld.

Ik snap om heel eerlijk te zijn je vraag niet helemaal. Is je personage schitzofreen, of bedoel je dat de allerlaatste regel van een zekere alinea plotseling vanuit een ander perspectiefpersonage wordt verteld? Dat laatste is denk ik niet mogelijk, een lezer zal hoogstwaarschijnlijk denken dat die laatste zin ook nog een gedachte is van één en hetzelfde personage...

Al met al, even terug naar het begin van je post:

dat ik karakters die regelmatig terugkomen graag meer stem (gedachte) wil geven en zodoende in afwisselend vertelperspectief wil schrijven. 

Mijn wedervraag: Is je lezer daarin geïnteresseerd? Waarom? En voor hoe lang?

Hoi Diana,

Dank voor je uiteenzetting. Wat ik merk is dat ik het hoofdpersonage het grootste podium heb gegeven. De andere karakters die wel gevoelens en gedachten delen met de lezer komen niet dusdanig aan bod dat het afleidt van de hoofdpersoon. Gevoelsmatig zijn andere karakter hun perspectief (of focus) nodig om het verhaal interessant te maken, maar dat is een gevoel die de praktijk moet gaan uitwijzen :)

De andere karakters die wel gevoelens en gedachten delen met de lezer komen niet dusdanig aan bod dat het afleidt van de hoofdpersoon.

Dat waag ik te bestrijden. Mijn uiteenzetting ging erom dat élke perspectiefwisseling, hoe klein ook, afleidt van je hoofdpersoon.

Dit alleen even ter verduidelijking. Veel succes met het verderplotten en schrijven!

Dank. Ik heb in ieder geval inzichten verkregen en dat helpt me in het sturen van richting in het verhaal.