Synoniemen: andere woorden om hetzelfde te zeggen?

Voor alle zaken en begrippen bestaat een woord, en meestal zelfs meer woorden. Verschillende woorden die hetzelfde aanduiden, worden 'synoniemen' genoemd. Maar betekenen die verschillende woorden wel hetzelfde? En zijn ze altijd inwisselbaar?

Bijna altijd zijn er verschillende manieren om iets aan te duiden. Voor artikel kun je bijvoorbeeld ook stuk of stukje gebruiken, of beschouwing, betoog, bijdrage, essay, exposé, opstel, uiteenzetting of verhandeling. In zo’n reeks is er sprake van woorden die ongeveer dezelfde betekenis hebben, van synoniemen dus.

Uitkomst en valkuil

Synoniemen kunnen een uitkomst zijn: je teksten worden erdoor verlevendigd en zijn daardoor prettiger leesbaar of plezieriger om aan te horen. Dat het gaat om ‘ongeveer dezelfde betekenis’ legt de vinger echter op de zere plek: met synoniemen kan namelijk, soms heel subtiel, een betekenisonderscheid worden aangebracht dat als hinderlijk of onaangenaam kan worden ervaren. Dat zie je al aan de artikel-reeks: de woorden hierin zijn immers niet eenvoudigweg inwisselbaar, omdat het ene woord in een bepaalde situatie geschikter is dan een ander. Dat kan zijn omdat het informeler is, of omdat het alleen in spreektaal, maar niet in schrijftaal te gebruiken is. Omschrijf je iemands bijdrage met ‘een leuk stukje’, dan komt dat heel wat neerbuigender en onvriendelijker over dan wanneer je het hebt over ‘een amusant essay’. Omdat synoniemen niet zonder meer inwisselbaar zijn, moet je met een paar dingen rekening houden als je varieert met woorden.

Politieagenten en smerissen

De componist Burt Bacharach definieerde synoniem als ‘een woord dat je gebruikt als je het woord waar je eerst aan dacht niet kunt spellen’. Dat zou lekker gemakkelijk zijn, maar helaas is het vaak niet zo eenvoudig. Achterkant en achterzijde betekenen hetzelfde, maar achterzijde klinkt ‘netter’. Hetzelfde zie je bij tweetallen als bijdrage-contributie, leuk-amusant, schoonmaken-reinigen en stoep-trottoir. Het gaat dan wel om woorden die hetzelfde aanduiden, maar die een eigen gevoelswaarde hebben en hun eigen gebruiksmogelijkheid kennen. Ze zijn dus niet identiek, en als dat wel zo zou zijn, dan zou er iets wringen, want waarom zouden ze dan nodig zijn? De moeilijkheid is dat het niet altijd even goed is aan te voelen wat comme il faut is, dus hoe het hoort. Je kunt een lid van de heilige hermandad aanduiden met agent, diender, gerechtsdienaar, juut, klabak, politieagent, politieambtenaar, politieman, smeris, wout, en nog veel meer, maar je zult het niet gauw in je hoofd halen om een politieagent met juut aan te spreken. Als het gaat om het verschil tussen agent en politieambtenaar, is het minder voor de hand liggend welke vorm de voorkeur heeft.

Aanpassen aan de omgeving

Het niveau of de stijl van het taalgebruik wordt met de term register omschreven. Het verschil tussen agent en politieambtenaar is een voorbeeld van verschillende registers: politieambtenaar klinkt veel formeler dan agent; het is dan ook de benaming die de wetgever hanteert voor deze functie. Het gebruik van synoniemen is een van de manieren om je zo aan te passen, dat je niet uit de toon valt. Maar er zijn ook andere middelen om dat te doen. Een leek zal bijvoorbeeld van een thermometer spreken, waar een vakman het instrument zal specificeren. Hij heeft het bijvoorbeeld over een afstandsthermometer, barothermometer, cryometer, geothermometer, nattebolthermometer, stralingsthermometer of weerstandsthermometer.

Het gaat dus niet alleen om register, maar ook om gemarkeerd versus ongemarkeerd: politieambtenaar en bijvoorbeeld nattebolthermometer zijn gemarkeerd voor een bepaald jargon, terwijl hun tegenhangers ongemarkeerd zijn: iedereen weet wat een thermometer is, maar alleen de vakman weet wat een nattebolthermometer is. Hiervan kun je bijvoorbeeld gebruikmaken om het spraakgebruik van personages te typeren.

Wanneer gebruik je synoniemen?

Synoniemen bieden een eenvoudig en zeer effectief instrument om te variëren, maar ook om je personages zich talig aan te laten passen aan hun omgeving. Gebruik je ter afwisseling woorden voor andere woorden, dan moet je dus wel even stilstaan bij de betekenis daarvan. Anders kan dat je opbreken in bepaalde situaties, bijvoorbeeld omdat je niet het juiste register aanspreekt en daardoor de plank misslaat.

Er is overigens nog een belangrijke reden om synoniemen te gebruiken, namelijk om iets mooier voor te stellen dan het is of om rekening te houden met je lezer of toehoorder. Over verbloemende synoniemen, eufemismen genoemd, gaat de volgende aflevering van Taalzaken. Tot slot nog een klein raadseltje om over na te denken: ken je een synoniem voor het woord synoniem?