‘Is het echt gebeurd?’ – Een lezing van Nelleke Noordervliet

Afgelopen zondag gaf schrijver Nelleke Noordervliet een lezing in het Nationaal Archief in Den Haag met de titel Feit en Fictie in een historische roman. Volgens Noordervliet moet de schrijver historische feiten aanblazen met de verbeelding. 

Is het echt gebeurd?

Nelleke Noordervliet claimt dat je als historische schrijver alles mag, máár de lezer moet wel weten of er een spel wordt gespeeld en waarom de schrijver dit spel speelt. Hiermee bedoelt ze dat de lezer moet weten wat feit en wat verbeelding is. Zolang de schrijver hier open over is, is het mengen van feit en fictie geen probleem.
Zij noemt hierbij als voorbeeld de ontmoeting die zij schreef tussen haar overgrootmoeder uit Leiden en Sigmund Freud. Het is een historisch feit dat Freud in 1910 Leiden heeft bezocht. Noordervliet gebruikte dit feitelijke gegeven om de geschiedenis van Freud en die van haar eigen overgrootmoeder elkaar te laten kruisen. Deze passage in haar roman Altijd roomboter leidt zij in met de zin: ‘Het zou kunnen gebeuren dat’, waardoor de lezer weet dat het hier geen feitelijke gebeurtenis betreft.

De scherpe lezer

Noordervliet vertelt ook over de kritiek die ze krijgt op haar werk. Als historische schrijver krijgt zij regelmatig te maken met kenners, die lezen met een scherpe blik en op zoek zijn naar fouten in haar werk.
Ze vertelt grappend dat het vooral mannen zijn die haar willen wijzen op (mogelijke) historische onjuistheden, bijvoorbeeld in een werk dat zij schreef over de Franse revolutie. Ze gebruikte hierin een beeldspraak, waarin er een damesrok werd vergeleken met een theemuts. Vervolgens werd zij er door een lezer op gewezen dat theemutsen in deze tijd nog niet bestonden. De vraag is of de metafoor dan wel gebruikt mag worden. Is het gebruiken van ‘moderne’ beeldspraak  in een historische roman een antagonisme of niet?
Volgens Noordervliet is het in zulke situaties vooral belangrijk om te kijken of het beeld afbreuk doet aan de geloofwaardigheid van het verhaal.

Geloofwaardigheid

‘Geloofwaardigheid zit hem in de kwaliteit van de verbeelding.’ stelt Noordervliet. ‘Mensen leven bij gratie van de verbeelding.’ Volgens Noordervliet is een goede historische roman geloofwaardig voor de lezer. De lezer moet de door de schrijver gecreëerde wereld geloven en accepteren zolang die het verhaal leest. De lezer heeft eigenlijk dezelfde taak als de schrijver, hij moet net als de schrijver gebruik maken van zijn verbeeldingskracht. Het beeld dat gecreëerd is door de schrijver en is omgezet in woorden, moet door de lezer met zijn verbeelding weer ‘geopend’ worden.

We kijken altijd vanuit het nu

Nelleke Noordervliet benadrukt dat het belangrijk is om je te realiseren dat je als historische schrijver altijd je eigen ‘rugzakje’ meeneemt. Je kunt je als schrijver niet compleet loskoppelen van je historische positie, want je kijkt altijd vanuit het nu terug op het verleden. Het is belangrijk om te weten dat deze blik invloed heeft op wat je schrijft en dat het onmogelijk is om hieraan te ontkomen.

In haar werk Vrij man koos ze er bewust voor om zichzelf als auteur een rol te geven in de roman. Zij schreef zichzelf in dialoog met één van haar personages. Dit heeft een enigszins vervreemdend effect op de lezer, maar door hem even uit het verhaal te trekken hoopte Noordervliet de lezer bewust te maken van zijn historische positie.  

Historische sensatie

Volgens Noordervliet is het verleden nog altijd een heel belangrijk onderdeel van wie we zijn. Veel mensen krijgen wel eens te maken met een ‘historische sensatie’: de plotselinge realisatie dat we in direct verband staan met de geschiedenis. Een historische sensatie wordt vaak opgeroepen door een geur, zoals een bekende geur uit de jeugd. Een voorwerp waaraan levendige herinneringen of associaties verbonden zijn, kan dit gevoel ook oproepen.
Zoals men historische sensaties kan hebben die contact leggen met de eigen geschiedenis, kan men ook een historische sensatie voelen voor de oudere ‘wereldgeschiedenis’. Dit kan bijvoorbeeld door het bezoeken van historische plekken.

Nelleke Noordervliet (Rotterdam, 1945) schreef verhalen, essays, boeken over geschiedenis en een aantal succesvolle romans. Bekende titels zijn De Naam van de Vader en Snijpunt.
Noordervliet was gastschrijver aan de universiteiten van Groningen, Leiden, Delft en Berlijn en aan de Sorbonne te Parijs. Sinds een aantal jaar is ze columnist bij het VPRO radioprogramma OVT en bij dagblad Trouw.