Waarom is symboliek populair in literaire romans ondanks dat het onrealistisch is?

 

Verhalen zijn geen realistische weergaven van de werkelijkheid. Ik herken ook nooit een openingsbladzijde in mijn leven, of een vertelstem, of een tijdsprong.

"Bepaald niveau" is het sleutelwoord. Een zekere schijn realisme helpt om een lezer emotioneel aan het verhaal te binden. Een verhaal moet realistisch genóeg zijn om een lezer ervan te overtuigen dat de personages in een tastbare wereld leven waar daden consequenties hebben - waar ze dus niet zomaar alles kunnen doen wat in ze opkomt. Daarna kan je als schrijver alles laten gebeuren wat in je opkomt. Symbolen meermaals laten terugkeren, een almachtige god de boel laten bestieren, perspectiefwisselingen schrijven, je personages in de vreemdste situaties brengen...

Als fictie alléén maar realistisch probeert te zijn, dan zou het geen goede fictie zijn. Een verhaal staat of valt bij hoe de schrijver ónrealisme gebruikt. Een plot, dat van A naar B leidt en je personages een levensles meegeeft - complete quatsch. Zo werkt het leven niet. Of een thema; een achterliggende gedachte die consequent naar voren komt door het leven van de personages heen. Totaal gefabriceerd. Toch zijn plot en thema zo ongeveer de belangrijkste instrumenten die bepalen of een boek aanspreekt of niet. Verhalen zonder plot, thema, of symboliek voegen niets toe aan de saaie kale werkelijkheid. Waarom zou ik dan de boodschappen op 't aanrecht laten staan om een boek open te slaan?

Zou ik zeggen.

Er was eens een almachtige God, die telkens - net voor ik hét leven saai begon te vinden - mijn werkelijkheid weer op z`n kop zette. Dat goddelijk ritme stoorde mij. Ik heb de jacht, zo`n 30 eeuwen geleden, op die God geopend! Heb hem gevonden! En nu doet hij wat ik wil. 

MadeOutOfCake schreef; De aanleiding is vooral dat ik geen symbolen in mijn eigen leven herken.

Ik staar enige seconden - perplex - naar deze zin.  

Ik zou niet weten waarom, Yrret - in mijn leven zit geen enkele tendens of terugkerend object of idee, behalve het monotone van het leven zelf. Ik heb nog nooit een schilderij bekeken en gedacht dat zoiets mijn gevoelens perfect weergaf, laat staan dat ik dat schilderij in verschillende andere dingen herkende telkens als ik me weer zo voelde. 

Wat Diana zegt spreekt me meer aan. Ik begrijp dat fictie nooit volledig realistisch kan zijn, maar ik weet nou niet zeker of spelen met het onrealisme door middel van dat soort stijlelementen een boek nou echt fundamenteel beter maakt dan een boek dat zich het liefst zo volledig mogelijk aan de werkelijkheid probeert te houden. Ik zou ook niet weten hoe ik daarachter kan komen, omdat die stijlelementen zo goed als verplicht lijken te zijn wil een roman als literatuur verklaard worden. Ik vraag me af of dus een boek, dat verder helemaal geweldig is maar waar dingen als thematiek en symboliek verder lijken te ontbreken, wel literatuur zou kunnen zijn. 

Ik weet niet precies waarom ik me daar zorgen over maak. Persoonlijk vind ik zeer expliciete symbolen in boeken alleen maar tenenkrommend. Maar, toegegeven, ik heb niet echt genoeg boeken gelezen om daar een definitieve uitspraak over te doen; dat ik echt een hekel heb aan symboliek of dat ik sommige wel kan waarderen.

Ik weet niet zeker of het echt waar is dat fictie die "alléén maar realistisch probeert te zijn", geen goede fictie zou zijn. Misschien is het wel heel goed. Dat is wat ik dan hoop. 

Ik weet niet zeker of het echt waar is dat fictie die "alléén maar realistisch probeert te zijn", geen goede fictie zou zijn.

Fictie die alléén maar realistisch probeert te zijn, kan wel degelijk symboliek bevatten. 

Voor een deel is symboliek perceptie (bijvoorbeeld een personage dat voornemens is iemand te vergiftigen en daarbij zijns ondanks Sneeuwwitje en de boze stiefmoeder voor ogen heeft), en voor een deel interpretatie (het kan toch niet toevallig zijn dat het personage dat voornemens is iemand te vergiftigen, een brave huisvader is die voor het slapengaan zijn kind het sprookje van Sneeuwwitje voorleest).

Sneeuwwitje zit nu in het verhaal - nu ja, niet Sneeuwwitje, maar het idee dat het personage voornemens is iemand te vergiftigen. Gif is de leidraad. Kan best zijn dat het personage niet daadwerkelijk tot moord door vergiftiging overgaat, maar met giftige gedachten rondloopt en met de gevolgen daarvan - giftige opmerkingen - iemand monddood probeert te maken.

Zo speel je met een leidend aspect van het verhaal. Zonder dat je het doorhebt, gebruik je symboliek.

Als je goed naar je eigen omstandigheden kijkt, kun je er wel symboliek in ontdekken. Heel cliché om te beginnen: de zon die door de wolken breekt (als je je down voelt), het blad dat van de bomen valt (als je ouder wordt), het heldere water dat door de beek stroomt (als je aan een nieuwe fase in je leven toe bent), et cetera.

Over beeld en symboliek schreef ik een artikel op Schrijven Online, misschien heb je er iets aan.

 

in mijn leven zit geen enkele tendens of terugkerend object of idee, behalve het monotone van het leven zelf. Ik heb nog nooit een schilderij bekeken en gedacht dat zoiets mijn gevoelens perfect weergaf, laat staan dat ik dat schilderij in verschillende andere dingen herkende telkens als ik me weer zo voelde.

Wat jij beschrijft is een leitmotiv: een terugkerend element (een voorwerp, gebeurtenis, of iets anders) dat telkens naar voren komt samen met een bepaald thema, een bepaald personage of iets dergelijks. Zoals, inderdaad, een schilderij - of referentie naar het schilderij - dat telkens naar voren komt wanneer personage Karel zich zijn moeder herinnert. Niet alle symboliek is leitmotiv, niet elk leitmotiv is symbolisch.
Ik kan me voorstellen dat leitmotiv je tegenstaat. Ik heb er ook in veel verhalen moeite mee omdat het, inderdaad, de geloofwaardigheid op een storende wijze kan ondermijnen, als de schrijver het niet goed aanpakt. Maar symboliek als geheel is breder, en eigenlijk niet uit het menselijk denken weg te denken. Symboliek is wat je vindt als je een kerk binnenloopt. Of een bloemist. Ik kan me Yrrets opgetrokken wenkbrauw dus wel voorstellen ;) Om maar iets te noemen: een ongeloofwaardig leitmotiv in een verhaal brengt jou aan het praten over de monotonie van het leven. Het deed je denken aan... Het ene ding verwees naar het andere, schijnbaar ongerelateerde ding. Als je dat me zo vertelt, klinkt het bijna alsof het ene dus eigenlijk een soort van s*****l stond voor -

 

 

Ik denk dat ik het gewoon niet zo breed gezien heb - ik moet ook bekennen dat ik nooit van leitmotiv heb gehoord (ook niet bij Nederlandse les!), maar dat is volgens mij wat ik grotendeels bedoel en waar ik me inderdaad aan stoor. Dat symboliek ook sterk verband houdt met metaforen is natuurlijk duidelijk, en ik begrijp dat echte symboliek (zoals religieuze symbolen) niet weg te denken zijn. En dat bepaalde kleuren symbool staan voor bepaalde gevoelens, ja, daar kan ik nog wel bij. Maar waar ik vooral op doelde is dus het (?) leitmotiv. 

Heb ik toch iets nieuws geleerd.

En als reactie op Thérèse; bedankt voor je respons, maar je gaat vooral in op metaforische waarde in verhalen - die ontken ik natuurlijk niet, want ik ben zelf ook schuldig aan het verzinnen van metaforen voor dingen die me overkomen.

Ik zou niet weten waarom, Yrret - in mijn leven zit geen enkele tendens of terugkerend object of idee, behalve het monotone van het leven zelf. 

Ben jij een student rechten of advocaat? 

Ik heb nog nooit een schilderij bekeken en gedacht dat zoiets mijn gevoelens perfect weergaf, laat staan dat ik dat schilderij in verschillende andere dingen herkende telkens als ik me weer zo voelde. 

Een schilderij dat perfect jouw gevoelens weergeeft is dan mogelijk één uit de advocaten-serie van Loïs Boomsma. 

@Made

Synboliek speelt een rol in gezegdes, spreekwoorden en mataforen. Maar symbolen zelf: zoals het kruisbeeld voor het christendom. de olympische vijf ringen en de verwerpelijke nazi-symbolen zijn toch onderdeel van onze geschiedenis en het leven.

Vermoedelijk zal de ellenbooggroet in de toekomst een uitdrukking worden, zoals iemand een knietje geven, maar dan anders.

V.w.b. spreekwoorden: het is opmerkelijk dat veel talen een vergelijkbaar spreekwoord hebben in andere bewoordingen. Als je iemand een vinger geeft en die rukt dan je arm eraf (oeps, pakt je hele hand), is in het Litouws iets als: "Als je een varken de kerk binnenlaat, springt die op het altaar." Sluw als ik ben, gebruik ik dat soort onbekende variuanten om clichés te vermijden.

Je noemde ook schilderijen: wat denk je van Jheronimus Bosch? 

Het symbolisme is een literaire stroming van begin twintigste eeuw binnen het Modernisme. In die boeken kan elk object of begrip een symbool zijn voor iets groters. Daardoor worden veel originele, verrijkende dimensies van de personages, verhaallijn en andere onderdelen van het verhaal belicht en aangesproken.

Als James Joyce in Dubliners bijvoorbeeld een boom opvoert met daaronder een fietspomp, wordt dat symbool erkend als een verwijzing naar de zondeval, en daarmee het kwaad; maar ook naar de fallus en daarmee de lust. Ook de vuurtorens van Virginia Woolf zijn niet onverdacht.

Sindsdien is symboliek gewoon een literair instrument.

Wat je bijvoorbeeld veel ziet in De avond is ongemak, de prijzenpakker van M.L. Rijneveld, zijn vergelijkingen en metaforen, ook heel populair voor verrijking en verrassing. Maar de jas die de hoofdpersoon aldoor draagt, is een enorm symbool voor bv. zelfbescherming.

In je eigen leven kun je ervaringen, waarnemingen, voorvallen, enzoverder ook gerust bekijken als symbolen voor iets groters: een hoofdletter, een bloeiende tuin, een verregend kapsel, een snelle auto, vul maar in. Eigenlijk schrijven we continu betekenissen toe, al dan niet terecht, en is alles een symbool.

Wel geldt: hoe eigener, hoe literairder, natuurlijk, in zekere zin.

Daarbij geldt bovendien: literatuur is meestal iets anders dan 'a good read' zoals dat heet; of in goed Nederlands 'een verhaal dat lekker weg leest.' Sowieso is goede leesbaarheid geen eerste vereiste, in tegenstelling tot bij 'gewone' fictie. Wat wél vaak literair wordt gevonden, is een verhaal dat de lezer vult met een meerduidige kijk op een kwestie. Als een verhaal zo plat is als een dubbeltje, het taalgebruik voorspelbaar en de inhoud een cliché, dan is het per definitie geen literatuur (tenzij een auteur het er bewust om doet). Mede daarom gebruiken literair auteurs stijlmiddelen zoals symboliek; en juist symboliek kan zo fraai zijn, omdat er heel elegant veel kan worden gezegd met weinig woorden. Je ziet het vakmanschap eraan af.

Misschien is het  in de praktijk zo dat veel boeken die bij ons literatuur worden genoemd niet perse lekker weg lezen, maar dat lijkt me toch niet het streven.

Dit vind ik beter: Wat wél vaak literair wordt gevonden, is een verhaal dat de lezer vult met een meerduidige kijk op een kwestie. Dat kan met symbolen maar hoeft niet.

Op 'a good read' (zie deze bespreking in de Groene over Franca Treur, of deze in de Volkskrant, over 'wat is literatuur?) wordt hier te lande wel een beetje neergekeken, maar niet-in-een-keer-begrijpelijkheid is meer een bijproduct en sowieso geen doel, dat zou kokette literatureluur zijn. Ik vind Renate Dorrestein, om maar even niet actueel te zijn, maar ook Marieke Lucas, prima te begrijpen, in elk geval de bovenste betekenislaag.

Het doel van literatuur is echter, in tegenstelling tot lectuur, grosso modo, niet dat een verhaal lekker leest. Het mag dus ook gewoon helemaal niet lekker lezen, in extremis zelfs, zoals Finnegan's Wake. 

Waarbij slechte leesbaarheid vanzelf dan weer geen sjibbolet is voor literaire kwaliteit. En niets is verplicht, dus symbolen ook niet, maar ze zijn een beproefd middel voor zeggingskracht. Een heel familiediner kan een symbool zijn voor relaties. Je kunt ze er niet in gestopt hebben, en dan blijken ze er toch te worden uitgehaald door lezers.

Misschien geen direct antwoord, maar wel ter aanvulling op wat hierboven al is gezegd: Schrijven Online Magazine heeft in oktober een artikel gewijd aan het verschil tussen literatuur en lectuur. Kan misschien wat inzicht geven in het waarom, al blijft het een kwestie van smaak wat je mooi vindt of niet 🙂

https://schrijvenonline.org/nieuws/wat-is-het-ver…