Plotless - hoe schrijf je een goed plot?

Heb je als beginnend auteur eindelijk ‘de' en ‘het’ onder de knie, kom je erachter dat het allebei mag. Toch is ‘de’ het meest gebruikt, staat interessanter. Alles goed en wel, maar wat is de plot nou precies? Waar bestaat het uit en hoe is het opgebouwd? En misschien nog wel het belangrijkst ‘heb je het überhaupt wel nodig?

De mythe van de plot

Heel lang geleden, toen men nog in witte gewaden en bruine sandalen op stenen zat te filosoferen, kwam Aristoteles met de term ‘Mythos’ op de proppen. Hiermee doelde hij op de opeenvolging van gebeurtenissen en handeling, binnen eenzelfde dramatische vertelling, die dusdanig gerangschikt zijn om een bepaald artistiek en emotioneel effect te weeg te brengen. Klinkt simpel, is het niet, want alles en iedereen in het verhaal moet dus binnen die definitie van ‘de plot’ passen. Handeling, dialoog, acties, gebeurtenissen, personages, zelfs de kleur van de sokken als de schrijver het goed wil doen. Niets in het verhaal mag dus ‘zomaar’ gebeuren. Aldus Aristoteles.

Plot vs verhaallijn

Sommige beweren dat dat hetzelfde is, maar het is een discussiepunt. In principe is het verhaal, en dus ook de verhaallijn, zoals je het leest van begin tot eind en hoe de gebeurtenissen en acties elkaar telkens opvolgen. Kort en bondig beschreven krijg je dan een samenvatting.
Ga je echter gebeurtenissen, handelingen etc met elkaar in verband brengen door middel van oorzaak, gevolg, motivaties en wat voor effect dit teweeg brengt, dan kom je in de ‘plotzone’. De hoogtepunten hiervan is de bekende synopsis die je ook opstuurt naar een uitgever mocht het ooit zover komen.

Het verschil tussen een bruiloft en een begrafenis

Een standaard grapje van Shakespeare fans is; wat is het verschil tussen een tragedie en een komedie? De eerste eindigt met een stapel lijken, de ander met een bruiloft. Het effect van de plot bepaalt het genre, en het genre bepaalt de opbouw van de plot. Er is een vast patroon te ontdekken binnen de verschillende genres, waarin ook vaste componenten te vinden zijn die voor alle genres gebruikt worden.

De basisingrediënten

Het hoofdkarakter in de plot wordt met een duur woord protagonist genoemd. Meestal krijgt deze een tegenpool in de vorm van een antagonist en de relatie tussen die twee is een conflict i.e. de protagonist wil iets, de antagonist wil iets anders en daarmee zitten ze elkaar in de weg. Als de antagonist geweld of gemene streken inzet om de protagonist tegen te staan, wordt hij/zij ook wel de slechterik/schurk genoemd.
Het kan ook zijn dat de protagonist niet tegen een ander individu een conflict voert maar tegen het lot, of iets wat tussen hem/haar en zijn/haar doel staat. Ook kan een protagonist met zichzelf in de knoop zitten. Dus een antagonist hoeft niet per se een ander personage te zijn.

Held of geen held?

Vaak bezit de protagonist een aantal goede eigenschappen waardoor het uiteindelijk wel duidelijk wordt waarom dit de held van het verhaal is. Dat hoeft niet gelijk vanaf het begin van het verhaal zo te zijn, maar uiteindelijk wordt dat wel duidelijk. Harry Potter bijvoorbeeld is in eerste instantie alles behalve een held, maar uiteindelijk red hij wel de wereld dankzij een aantal goede karaktereigenschappen.
Soms wordt een protagonist geserveerd met eigenschappen die niet passen bij een goed voorbeeld. Dit noemen we een antiheld. Een schoolvoorbeeld is Humbert Humbert uit Lolita van Vladimir Nabokov’s of David Lurie uit In ongenade van J.M.Coetzee. Een antiheld is lastig op te voeren omdat hij/zij weinig sympathie op zal wekken bij de lezer.

Tweede viool

Een protagonist heeft vaak een ondersteunend personage, het zogenaamde bijfiguur of nevenfiguur, naast zich dat als contrast dient om de eigenschappen van het hoofdkarakter te onderstrepen. De rustige hobbit Sam bijvoorbeeld is als karakter het tegenovergestelde van de moedige Frodo. Jane Bennet, de ingetogen en wijze zus van Elizabeth Bennet uit Pride and Prejudice, onderstreept het vurige karakter van Elizabeth.

Intrige

Een intrigerend onderdeel van de plot is het zogenaamde intrige. Die hoeft niet per definitie opgezet te zijn door de protagonist of de antagonist. Het is vaak een vooropgezet plan dat in succes afhankelijk is van de goedgelovigheid van andere (hoofd)personages. Het plan van Smeagol om de ring te stelen door te doen alsof hij Frodo wil helpen, is een bekend voorbeeld.
De plot draait grotendeels om de uitkomst van het intrige. Dit is dus niet hetzelfde als het conflict waar de protagonist in verwikkeld is.

Spanning en verrassing

Het verhaal drijft op de verwachtingen van de lezer. De plot moet zorgen dat de spanning aanwezig is door het verloop van handelingen en gebeurtenissen zo te presenteren dat er een bepaald verwachtingspatroon ontstaat. Een invoelbaar personage is dan wel gewenst zodat de lezer meeleeft en hoopt dat hij/zij bepaalde keuzes maakt. Toch kan een goed plot zo opgebouwd zijn dat een antiheld ook een bepaalde spanning oproept.
Als de verwachtingen verbroken worden, spreek je van een verrassing. Het samenspel tussen spanning en verrassing is wat een verhaal op gang houdt. Een verrassing of plotwending, zoals het ook wordt genoemd, is het meest geslaagd als het terug te leiden is naar een voorgaande gebeurtenis. Dat wil niet zeggen dat de lezer het moet zien aankomen, maar er moet wel iets zijn bij teruglezen dat de lezer het ‘aha’ moment krijgt, zoals het overbekende zinnetje ‘I see dead people’ uit de film The sixth sense.
Een goede plottwist is dus eentje die je totaal niet ziet aankomen, maar achteraf de enige logische keuze is.

Het basisrecept voor een goed plot bevat dus een protagonist in de vorm van een held of antiheld, en een antagonist die hem/haar in de weg zit. Er moet dus een conflict zijn.
Een snufje intrige voor wat extra smaak en een aangepaste hoeveelheid spanning in combinatie met verrassing om het verwachtingspatroon te doorbreken en de lezer in het verhaal te houden. Als kers op de taart is daar het bijfiguur om het personage nog extra vorm te geven.
De vraag is echter ‘hoe bewust’ doe je dit als auteur? Bovengenoemde is geen stelregel, maar een analyse waarop de Westerse literatuur is gebouwd. Logisch dat veel schrijvers een verhaal van nature volgens een herkenbaar patroon schrijven. Het zit in feite in gebakken.
Als je verhaal niet lekker loopt, kan het handig zijn om te kijken hoe de ingrediënten van je plot zijn gemixed. Missen er ingrediënten of zijn sommige te mager?
Daarnaast is het ook zaak om de taart goed op te bouwen. Daarover gaat het volgende stuk.

Over de auteur

Annette Rijsdam studeerde Engelse literatuur aan de Universiteit Leiden, volgde een schrijfcursus bij Editio en een inleidende module bij de Schrijversacademie. Was een van de genomineerde voor de Editio debutantenprijs, haalde de Sweekstars finale met een thriller en kwam in de top tien ‘Go Explore’ verhalen. Een aantal korte verhalen en gedichten zijn opgenomen in bundels of gepubliceerd online. En nu lonkt een eigen boek aan de horizon.