De eeuwige vraag: tegenwoordige tijd of verleden tijd?

Voor kinderboeken ben ik meer geneigd naar tegenwoordige tijd. Ik lees al jaren verhalen voor voor onze dochter en die zijn zo goed als altijd tegenwoordige tijd. Het zijn korte zinnen, dus dan vind ik het best nog te doen. Voor mijn verhalen voor volwassenen gebruik ik liever verleden tijd. Ik vind het gemakkelijker schrijven dan in de tegenwoordige tijd. En zo goed als alle boeken die ik in hetzelfde genre lees, zijn in de verleden tijd geschreven. Ik betrapte me erop dat als ik in de tegenwoordige tijd begon, ik al snel in de verleden tijd terecht kwam. Dus ik doe geen meer om in de tegenwoordige tijd te schrijven voor mijn gewone verhalen :) Ik volg dus eigenlijk wat ik lees en ervaar uit de boeken die ik lees.

Ik lees eigenlijk zelden boeken in de tegenwoordige tijd. Schrijven gaat voor mij automatisch in de verleden tijd, maar dat heeft dus waarschijnlijk met mijn leeservaringen te maken. Ik denk dat je moet schrijven in de tijd die voor jou het natuurlijkst aanvoelt. Uit ervaring kan ik zeggen dat jezelf verplichten op een bepaalde manier te schrijven, terwijl je het eigenlijk niet echt wilt, niet werkt. Automatisch zal je toch terug overschakelen naar een andere tijd, POV, ...

Het ligt er eigenlijk een beetje aan. Soms vind ik de VT fijner dan de TT, op andere momenten weer andersom. Ik merk dat bij actie ik het liefst in het hier-en-nu lees, dus de tegenwoordige tijd. Maar historische/fantastische boeken lees ik weer liever in de verleden tijd, ondanks de actiescènes daarin. Dus het is denk ik meer genre gerelateerd welke vorm mijn voorkeur heeft. Het is net als prefereren of je in de ik-vorm of in de derde persoonsvorm schrijft. Sommige verhalen lenen zich beter voor het eerste, de ander is juist weer geschikter in andere situaties. Zolang je maar niet de kant opgaat van Patricia Cornwell. Zij schreef (en schrijft nog steeds) de Kay Scarpetta-reeks. Gaat over een patholoog anatoom die moordzaken oplost. De eerste zes, zeven delen waren in de verleden tijd, de twee/drie delen daarop waren ineens in de tegenwoordige tijd, en vanaf deel negen tot aan 21( of meer, ik weet even niet meer op welk deel ze nu zit?) schrijft ze weer in de verleden tijd. Vond dat erg storend. Plus het feit dat ze eerst vanuit de ik-vorm schreef, toen plotseling overstapte naar derde persoonsvorm om vervolgens weer bij het ik-perspectief uit te komen. Ik las destijds de boeken in het Nederlands, maar heb nog even opgezocht of dit een vertaalkwestie was of dat het zo kwam door de schrijver. Bleek haar eigen keuze te zijn, niet een fout van de vertalers.

Verleden tijd. Daar zit geen bepaalde reden achter, dat is gewoon zo gegaan. Maar is er een verschil tussen VT en TT, qua structuur? Gelouterde schrijvers zullen toch bij elk verhaal bewust de afweging maken in welke tijd ze het gaan schrijven. Bijvoorbeeld bij het gebruik ban flashbacks. Dat het contrast tussen nu en vroeger groter wordt. Zelf merk ik wel eens dat sommige zinnen in de ene tijd beter lopen dan in de andere. Maar wat is de reden voor een schrijver om voor een bepaalde tijd te kiezen?

Ik heb voor mijn lang verhaal, de keuze gemaakt om in de tegenwoordige tijd te schrijven. Ik ben nu ongeveer halverwege, maar heb wel op sommige momenten gemerkt dat ik een zin in de verleden tijd wilde schrijven. Over het algemeen loopt het wel goed, dus ik hou op dit moment gewoon de tegenwoordige tijd aan.

Maar waarom heb je die keuze gemaakt? Waarom juist nu en niet bij een eerder verhaal?

Om eerlijk te zijn is dit mijn eerste lange verhaal. Ik heb even gekeken naar mijn korte verhalen, en daar gebruik ik in de meeste gevallen ook de tegenwoordige tijd. Waarschijnlijk ligt het me gewoon beter. Ik denk niet dat het ligt aan de boeken die ik heb gelezen. Die zijn juist vaker in de verleden tijd.

Wat doen jullie, schrijven jullie wat je zelf prettiger vindt of wat lezers willen lezen? En is dat de verleden tijd of de tegenwoordige tijd?

Wat voor het verhaal het beste werkt - maar omdat jij de schrijver bent, die de stem van het verhaal bepaalt, de sfeer, het gevoel, de spanning, kun je ook afwisselen tussen verleden en tegenwoordige tijd. Er is geen wet die zegt dat het niet mag; als het maar past in je verhaal, als je verhaal maar een vloeiende eenheid is.

Maar is er een verschil tussen VT en TT, qua structuur? (...) Maar wat is de reden voor een schrijver om voor een bepaalde tijd te kiezen?

Misschien hierom? Onder andere? Afgelopen zomer waren we op vakantie in Thailand. We hadden een huisje geboekt, ver van de bewoonde wereld. Een hut was het eigenlijk, meer niet, op een terras tegen de berg gebouwd. Bepakt en bezakt, doodmoe en warm beklommen we de twintig trapjes om er te komen. Toen we er eindelijk waren, bleek het toilet beneden te zijn. Wel stond er een emmer onder een afdak achter het huisje. Goed, het uitzicht was prachtig, dat verguldde alles! En terwijl we daar staan af te koelen in de frisse bergwind, kijk ik naar mijn voeten, omdat ik iets voel kriebelen. Kronkelt er een slang over mijn teen! Ik verstijf. 'Niet bang zijn!' roept El, onze gastvrouw, 'hij is niet giftig!' Met een ongelooflijk snelle beweging plant ze haar voet op het lijf van de slang, precies achter zijn kop - en wel op mijn voet. Morgen een blauwe plek, denk ik, lekker, als je elke dag twintig trappen op en af moet. De slang duikt ineen; heeft een slang schouders? El drukt door en ondertussen haalt ze een mes tevoorschijn uit haar tas. Met één slag hakt ze de slangenkop af. 'Heerlijk,' lacht ze, 'die gaat straks in de pan. Komen jullie eten?' Dat soort dingen maak je mee, daar. Die slang was trouwens best te snakken.

Ik merk dat ik steeds vaker in de tegenwoordige tijd schrijf, al neem ik ook gewoon de tijd waar het verhaal om vraagt. Als ik in een bepaalde tijd begin te schrijven en merk dat ik per ongeluk steeds naar een andere tijd schakel (idem met perpectief), dan besluit ik dat die "per ongeluk" de juiste tijd is voor dat verhaal, en pas ik het begin aan. Ik heb nu net een heel manuscript omgeschreven van vt naar tt, omdat ik een aangepast einde had bedacht waarin de ik-persoon (de vorige versie was ook in de derde persoon) op het einde sterft/verdwijnt en dat vond ik niet kloppen in de vt.

Hoe heet je eigenlijk?", vroeg ik nogmaals. En weer verscheen die subtiele glimlach op haar mond. Ze antwoordde: "Diana heet ik tegenwoordig." Hoe heet je eigenlijk?", vraag ik nogmaals. En weer verschijnt die subtiele glimlach op haar mond. Ze antwoordt: "Diana heet ik tegenwoordig." Het is dus meer dan een gevoels- of stijlkwestie. Het bepaald niet zozeer het karakterperspectief, maar vooral de actuele of het anekdotisch perspectief waarin het verhaal verteld moet worden (volgens de schrijver of verteller). Dat Louis XIV in zijn tijd de kunsten beschermt, lijkt mij historisch; dat zijn kleinzoon de XVI het hoofd desalniettemin werd afgehakt, juist actueel.

Voor mij was het heel logisch om mijn verhaal dat zich afspeelt in 1524 in de verleden tijd te schrijven. Hetzelfde voor mijn andere verhaal dat zich afspeelt in 1900. Echter, mijn boek Eva speelt zich ook af in het verleden, alleen iets minder ver terug, tussen 1973 en 1993. Die is in de tegenwoordige tijd geschreven omdat ik dat veel prettiger vind schrijven. Shalom speelt zich af in 2015 dus leek tegenwoordige tijd mij het meest logisch. Maar als je gaat nadenken: als iemand over 10 jaar Shalom leest, had het dan niet beter in de verleden tijd geschreven kunnen zijn? Het blijft natuurlijk niet altijd 2015 ;) Maar dit verhaal waar ik nu mee bezig ben heeft geen specifiek jaartal. Er komen dingen in voor als computers, laptops en mobiele telefoons waardoor je wel een jaartal zou kunnen raden en over 20 tot 50 jaar hebben we die dingen misschien allang niet meer. Aan de ene kant heb ik zoiets: dit verhaal zou nog heel lang "nu" kunnen zijn, dus het kan best in de tegenwoordige tijd. Ik vind die tijd veel makkelijker schrijven dus als het kan, graag. Aan de andere kant: zoveel boeken zijn in de verleden tijd geschreven, zoveel mensen zijn gewend dat te lezen. Ik schrijf allereerst altijd voor mezelf, als hobby, omdat ik het leuk vind om te doen. Maar uiteindelijk zou het super zijn als anderen mijn werk lezen en dan wil ik niet dat ze het na een paar bladzijdes wegleggen omdat de tijd vervelend leest. Dus daar zit die eeuwige twijfel bij mij.

Iedere keer als ik aan een nieuw verhaal begin zit ik weer met hetzelfde dilemma: schrijf ik in de tegenwoordige tijd of de verleden tijd?

Dat lijkt me sowieso veel te vroeg in het schrijfproces voor een dilemma. Hoe kom je überhaupt nog op gang? Wat ik mezelf heb aangeleerd is, als ik een paar scenes heb geschreven, om even te kijken wat er gebeurd als ik het in een andere tijd zou schrijven. Dan neem ik een besluit en schrijf verder.

Dat laatste vind ik juist irritant, dan moet ik na een paar bladzijden alle tijden ineens gaan veranderen. Dus vandaar dat ik liever gewoon meteen beslis en in de juiste tijd aan de slag ga. Heb eergisteren van 1 A4'tje de tijden moeten aanpassen (omdat ik in de verleden tijd begon en dat toch niet lekker vond). Dat vond ik al een vervelend werk. Laat staan als ik dat moet doen als ik al verder in het verhaal ben.

Toen ik begon met schrijven (een jaar of tien geleden) gebruikte ik zonder er veel bij stil te staan uitsluitend de vt en een perspectief in de derde persoon. Gelukkig kreeg ik via de LOI-cursus Creatief Schrijven al snel opdrachten die in tt en/of ikvorm uitgewerkt moesten worden. Dat leerde mij om bij elk verhaal over die keuze na te denken. Het prehistorisch verhaal van zo'n 65.000woorden dat ik nu aan het afronden ben, schreef ik oorspronkelijk in de verleden tijd om de reden die Kahlyn in #3 aangeeft. Je verwacht bij een historisch boek eigenlijk verleden tijd, iets wat door mijn eigen leeservaring bevestigd werd. Maar in de paar jaar die ik aan dat boek werk, heb ik tussendoor ook een aantal kortere verhalen geschreven en daarbij begon mijn voorkeur langzaam te verschuiven van vt en verleden tijd naar een ikvorm in de tt, misschien omdat ik nu meestal voor jeugd of YA schrijf? Daarnaast kreeg ik van proeflezers op de eerste hoofdstukken soms het commentaar dat het hier en daar directer zou kunnen. Toen ik die begon te herschrijven en nadacht over zaken die ik zou kunnen veranderen, kwam ik al snel tot de conclusie dat je een historisch boek dat (vooral) op YA gericht is, eigenlijk ook goed in de tegenwoordige tijd kunt schrijven. Ik ging op zoek naar voorbeelden bij andere prehistorische romans, maar vond slechts één voorbeeld van iemand die in de tegenwoordige tijd schreef, namelijk 'Raven' een dikke pil van Jan Houdijk, in 1989 uitgegeven bij Conserve. Ik vond die tt totaal niet geforceerd aandoen en besloot al snel het ook zo te gaan doen. Ik herschreef de eerste 55.000 woorden van vt naar tt. Al snel kwam ik tot de conclusie dat me dat ook hielp om het verhaal op andere manieren directer te maken. Uitweidingen, overbodige zinnen, te lange gedachten en andere te snoeien zaken vallen meer op als je ze in de tt leest. Kortom, ik ben heel tevreden met die verandering en ben nu blij dat ik het zo gedaan heb, want ik overwoog ook om alles in de ikvorm te gaan schrijven om de verteltrant wat directer te maken. In principe kan dat, als duidelijk blijft bij wie het perspectief ligt (bijvoorbeeld door elk hoofdstuk simpelweg te beginnen met de naam van de ik), maar ik vond (en vind) dat een wat gekunsteld aandoende oplossing en zag daar dus van af.

Interessant om te lezen hoe je je tijd en perspectief hebt veranderd. Momenteel ben ik ook bezig om vanuit één perspectief te schrijven. Of het me lukt om daar mee door te gaan, weet ik nog niet. Je mist veel dingen om te benoemen. Voor mij werkt vt beter dan tt. Doe waar je je goed bij voelt, zeg ik altijd.

Juist, Tja, al is je gevoel denk ik niet in alle gevallen de beste raadgever. Maar als je heel erg twijfelt, doe je er volgens mij wel goed aan om dan gewoon dat gevoel te volgen. Het perspectief heb ik overigens niet veranderd. Het waren er in principe twee in de derde persoon met af en toe een derde en dat is in al mijn versies zo gebleven. Alleen heb ik alles naar de tt omgeschreven.

Ik zou me bij het kiezen van de tijd niet laten leiden door wanneer het verhaal zich afspeelt, tenzij je een bepaald effect beoogt met scenes in het nu (van het verhaal, hoeft niet 2015 te zijn) in de tt en in het verleden in de vt. Een toekomstverhaal schrijf je niet in de toekomende tijd (tenminste, dat heb ik nog niet gelezen), dus ik zie ook geen reden om een verhaal dat zich in het verleden afspeelt per se in de vt te schrijven. Herschrijven moet je toch, dus wat maakt het uit als je van een paar bladzijden (of een heel boek zoals ik deed) de tijd moet veranderen?

Bij mij is het zo dat de keuze tussen tt en vt afhangt van de inhoud en de vorm. Uiteindelijk is één van de twee stijlen (vt of tt) de meest logische. Het beschouwende karakter krijgt meer nadruk in de verleden tijd, het nauwgezette beschrijven van een geschiedenis heeft per definitie in de verleden tijd plaats. Zo kun je mooi spelen met oorzaak en gevolg en een verhaallijn scheppen waarin gebeurtenissen op een tijdschaal in elkaar grijpen. Dit is in fictie het meest voor de hand liggend. De tegenwoordige tijd vraagt meer van de schrijver, een zeer verfijnde balans is nodig om de valkuilen te omzeilen die de stijl voor de schrijver op zijn of haar pad legt. In de tt kun je een prachtige spanningsopbouw creëren (het gebeurt in het hier en nu en de lezer krijgt het gevoel dat hij iets of iemand op de voet volgt en er met de ogen bovenop zit). Probleem is wél die spanning te doseren. Het 'er bovenop zitten' kan ook vermoeien. En moet inhoudelijk hout snijden. De inhoud moet zó boeiend zijn, dat het beschrevene het waard moet zijn zo nadrukkelijk gevolgd te worden. In de tegenwoordige tijd schrijven is om diverse redenen lastiger dan de vt. Simpelweg omdat je altijd momenten tegenkomt waarin een terugblik noodzakelijk is. Soms staat de tijd stil of gaat hij juist snel. Schrijvend in de verleden tijd, zo is mijn ervaring, is het eenvoudiger de balans te vinden. Bij een kinderboek gelden wel aparte regels, daar is een directe stijl voor de hand liggend om direct spanning op te bouwen. Wil je kinderen pakken en boeien, en ze alles laten begrijpen, dan kan de tt een bruikbaar middel zijn een pakkend actie-element toe te voegen. Ik moet dan onmiddellijk aan Nijntje denken, ons wel bekend. Nijntje ging niet naar de speeltuin, maar gaat naar de speeltuin. UIteindelijk bepaalt het boek zélf wat de juiste vorm is. Soms kun je in de tt beginnen, maar merken dat de vt beter is. Andersom kan ook, dat de verhaallijn en spanningsopbouw gebaat zijn bij tt. Er bestaan prachtige boeken die in tt geschreven zijn. Alles valt of staat met de inhoud en de gaven die de schrijver in zich draagt.

Het blijft lastig. Ik heb mijn eerste (ongepubliceerde) manuscript ooit herschreven van de vt en personaal perspectief naar de tt in ik-perspectief. Daarmee kwam ik dichter op de huid van de hp te zitten. Het was een heel waardevolle oefening. Kinderverhalen schreef ik altijd in de tt. Maar mijn laatste manuscript heb ik juist omgezet van de tt naar de vt. Waarom? Ik denk dat ik juist bij dit verhaal meer een overzichtsblik nodig had in plaats van het zo heel direct vanuit de hp te vertellen. Natuurlijk ligt het perspectief (personaal) nog steeds bij de hp, maar toch schreef het prettiger, die afstand. Op het laatst kreeg ik van een proeflezer de opmerking of ik het niet beter in tt had kunnen zetten. Misschien wel, had ik het achteraf weer beter kunnen omzetten. Er blijven alleen vaak nog een hoop fouten inzitten na zo'n herschrijf, dus ik heb het nu toch in vt naar uitgeverijen gestuurd. Mocht er eentje zijn die die eis stelt dan kan ik het altijd nog veranderen.

Ja, het is erg waardevol om met beide vormen te experimenteren. Wat kan je met tt, wat zijn de voordelen van vt, is het voor dit verhaal wenselijk om op iemands huid te zitten, is het juist beter dat er wat meer afstand maar ook wat meer overzicht is, wat past het best bij het perspectief dat ik koos. Ik heb inderdaad ook het meeste geleerd van experimenteren met beiden vormen, omzetten, proefstukjes schrijven, hardop voorlezen, etc. etc.

Het is uitermate leuk de verschillen 'te proeven'. Soms is het lastig vooraf in te schatten wat het beste werkt, vaak bewijst de juiste vorm zich pas gaandeweg. Met de tt kun je een geweldige spanningsopbouw neerzetten! Uiteraard lukt dat ook in de vt, maar het gevoel is echt totaal anders. Ik kan iedere beginnende schrijver adviseren een stuk of passage bewust in een andere tijd te zetten en goed de verschillen te overdenken. Dat zijn bruikbare inzichten. Die beginnende schrijver ben ik zelf ook nog altijd, voor de goede orde ;)