De kunst achter het gebruik van moeilijke woorden

Bavarios,volgens mij kan je nooit een nieuw soort literatuur 'bedrijven' zonder historische linguistiek, zonder bv leenwoorden die wijzen op de historie van een volk. Het zou te vergelijken zijn met (heel extreem voorbeeld) Koerden die op school hun taal niet mogen spreken en zelfs een Turkse naam moeten 'bezigen'. Om er nieuwe Turken van te maken. Zoiets is onaanvaardbaar op politiek vlak, maar ook op schrijversgebied. In elke nieuwe vorm van schrijven zit een retro-element. Je kan de geschiedenis van een taal, van een volk niet uitwissen. Je stapt het doodlopende straatje van 'verarming' en standaardisering' in. Je schrijven afstemmen op de algemene noemer 'lezer' betekent m.i. dat je een arme taal dient te hanteren. Voor mij is 'arm' hetzelfde als 'standaard taal'. Frigide, diepgevroren, het ademt niet en het beweegt niet. Speling met woorden om de woorden an sich is zo goed als afwezig. Diepere, universele inzichten, al lang geëtaleerd doorheen de geschiedenis, ook. Er is geen culturele bagage meer. Die smelt als sneeuw onder de zon. En mij lijkt het dat je daar nog een schepje bovenop doet. Jij schreef: 'Zolang de lezer de zin en het plot begrijpt kun je er net zoveel moeilijke woorden in zetten als je wilt. ...' Over welk niveau van de lezer heb je het dan? Voor de hoofdmoot van de lezers dien je alles eindeloos te herhalen, elke actie te beschrijven. Je dient te beschrijven dat een HP eerst moet stoppen om zich te bukken om iets op te rapen, anders is hij de draad kwijt. En voor elke actie dient een Hp zich om te draaien. En als HP een huis binnenstapt, heeft de lezer een gedetailleerd grondplan van dat huis nodig, want hij zou de kelder voor de zolder kunnen nemen en omgekeerd. Over welk niveau van jouw 'lezer' heb je het?

Bavarios,volgens mij kan je nooit een nieuw soort literatuur 'bedrijven' zonder historische linguistiek, zonder bv leenwoorden die wijzen op de historie van een volk.

Hoezo heb je het nu over historische linguistiek? De vernieuwing waar ik voor pleit heb ik hier uitgebreid op dit forum beschreven. Maar dat heeft niets met wel of geen historisch woordgebruik te maken. Dat heeft meer te maken met de lezer betrekken bij het verhaal, maar staat los van de stijl die je gebruikt.

In elke nieuwe vorm van schrijven zit een retro-element. Je kan de geschiedenis van een taal, van een volk niet uitwissen. Je stapt het doodlopende straatje van 'verarming' en standaardisering' in.

Zeker. Ik ben helemaal niet tegen retro-elementen. Is toch alleen maar goed dat schrijvers hiermee experimenteren of juist teruggrijpen naar vroeger? Niets op tegen.

Je schrijven afstemmen op de algemene noemer 'lezer' betekent m.i. dat je een arme taal dient te hanteren. Voor mij is 'arm' hetzelfde als 'standaard taal'. Frigide, diepgevroren, het ademt niet en het beweegt niet. Speling met woorden om de woorden an sich is zo goed als afwezig. Diepere, universele inzichten, al lang geëtaleerd doorheen de geschiedenis, ook. Er is geen culturele bagage meer. Die smelt als sneeuw onder de zon.

Nee, zeker niet. Juist niet. Het zorgt juist voor kleurrijkere taal als je de lezer in ogenschouw neemt. Het werkt meer op de verbeelding, meer op de fantasie.

Jij schreef: 'Zolang de lezer de zin en het plot begrijpt kun je er net zoveel moeilijke woorden in zetten als je wilt. ...' Over welk niveau van de lezer heb je het dan? Voor de hoofdmoot van de lezers dien je alles eindeloos te herhalen, elke actie te beschrijven. Je dient te beschrijven dat een HP eerst moet stoppen om zich te bukken om iets op te rapen, anders is hij de draad kwijt. En voor elke actie dient een Hp zich om te draaien. En als HP een huis binnenstapt, heeft de lezer een gedetailleerd grondplan van dat huis nodig, want hij zou de kelder voor de zolder kunnen nemen en omgekeerd. Over welk niveau van jouw 'lezer' heb je het?

Wat is er mis met het beschrijven van zaken? Dat is een prima manier om de lezer in het verhaal te brengen. Dat heeft niets met begrijpelijkheid van woorden te maken, maar met het scheppen van een helder verhaal dat de lezer in het boek trekt, en staat los van de literaire kwaliteit van zinnen, of van de diepzinnigheid van een verhaal. Het niveau van de lezer..het niveau van de lezer is helemaal niet belangrijk. Dat is een mythe, die keer op keer door de praktijk wordt ontkracht. Literaire meesterwerken als Het Proces van Kafka, of honderd jaar eenzaamheid van marquez worden even vaak gelezen als boeken zoals Komt een vrouw bij de dokter of harry Potter of Mannen die vrouwen haten. Ze worden door de massa gelezen dus. Het niveau van de lezer is helemaal niet belangrijk. Er wordt veel te verkrampt gedaan over de tweedeling lectuur en literatuur. De lezer vraagt gewoon om een goed, origineel en begrijpelijk verhaal. En dit laatste heeft met de technische kant van de zaak te maken. En zolang de technische kant van de zaak goed in elkaar steekt, accepteert de lezer een lading ''complexe'' woorden, wat keer op keer wordt bewezen in de praktijk.

bavarios, de door jou in het leven geroepen mythe van de universele lezer prik je nu zelf door:

Literaire meesterwerken als Het Proces van Kafka, of honderd jaar eenzaamheid van marquez worden even vaak gelezen als boeken zoals Komt een vrouw bij de dokter of harry Potter of Mannen die vrouwen haten. Ze worden door de massa gelezen dus. Het niveau van de lezer is helemaal niet belangrijk.

Hier heb je het over verschillende 'massa's'. Of wil je beweren dat de mensen die Kluun lezen óók allemaal Kafka kennen? Probeer het eens te testen - in de massa - als je toch Sinterklaasboodschappen gaat doen. Dat boek x een even hoge oplage heeft als boek y betekent in absolute zin dus niet veel - tot niets. De universele lezer is hiermee om zeep geholpen. :D Door zijn eigen schepper.

Ik heb nooit ontkend dat er doelgoepen zijn, dat er lezers zijn die liever een thriller lezen, en weer andere lezers die liever fantasy lezen. Of dat er lezers zijn die liever literatuur lezen, anderen weer lectuur. Als ik dat zou ontkennen zou ik geschift zijn. Echter, naast de specifieke lezer, zit er ook in elke mens zoiets als de universele lezer. Een boek over een bepaald onderwerp, in een specifieke genre, kan namelijk op tig verschillende geschreven zijn, en afhankelijk van de manier waarop het geschreven is, spreekt het meer of minder lezeres aan. Dat geldt ook voor films. Als Titanic op een andere manier gefilmd zou zijn, minder goed, wanneer er meer slechte shots in zouden zitten, wanneer de dialogen iets slechter zouden zijn, dan zou hij minder kijkers hebben aangesproken. Dat geldt ook voor andere films. Dit is een puur technische zaak. Als kluuns boek KEVBDD geen laatste hoofdstuk zou hebben, dus een open einde, dan zouden er veel minder lezers hebben gehuild, en zou het dus minder emotionele slagkracht hebben, en dus minder lezers hebben aangesproken. Kortom, de reikwijddte van een boek kan variëren aan de hand van de manier waarop het geschreven is, en dit is veelal een technisch verhaal. Hoe beter een verhaal technisch in elkaar steekt, hoe meer lezers het aan zal spreken. Hierin zit hem de universele lezer. Ik snap trouwens niet waarom je pakweg 60 miljoen fantasy-lezers op één hoop mag gooien op basis van gemeenschappelijke kenmerken, maar de lezer zelf geen gemeenschappelijke kenmerken mag worden toegedicht. Dat laatste laat niet onverlet dat jij en ik van elkaar verschillen als lezer. Of wie dan ook hier op dit forum.

Natuurlijk kun je zoiets proberen te definieren als een universele lezer. Ik vrees alleen dat als je nagaat wat de eigenschappen van die lezer zijn en hoe je schrijver daar rekening me kan houden je uitkomt op dooddoeners als: schrijf enigszins begrijpelijke teksten. Ofwel de toegevoegde waarde voor een schrijver van een hypothetische universele lezer is laag. Doelgroepen schrijven in dan concreter. En nog concreter is schrijven zoals jij (als schrijver) wilt lezen.

Als kluuns boek KEVBDD geen laatste hoofdstuk zou hebben, dus een open einde, dan zouden er veel minder lezers hebben gehuild, en zou het dus minder emotionele slagkracht hebben, en dus minder lezers hebben aangesproken.

Is dit een feit of jouw mening? Voor mij had KEVBDD ook zonder het laatste hoofdstuk een grote lading. Dit is een eigenschap die ik niet aan een universele lezer zou willen toekennen.

Natuurlijk kun je zoiets proberen te definieren als een universele lezer. Ik vrees alleen dat als je nagaat wat de eigenschappen van die lezer zijn en hoe je schrijver daar rekening me kan houden je uitkomt op dooddoeners als: schrijf enigszins begrijpelijke teksten. Ofwel de toegevoegde waarde voor een schrijver van een hypothetische universele lezer is laag. Doelgroepen schrijven in dan concreter. En nog concreter is schrijven zoals jij (als schrijver) wilt lezen.

Als kluuns boek KEVBDD geen laatste hoofdstuk zou hebben, dus een open einde, dan zouden er veel minder lezers hebben gehuild, en zou het dus minder emotionele slagkracht hebben, en dus minder lezers hebben aangesproken.

Is dit een feit of jouw mening? Voor mij had KEVBDD ook zonder het laatste hoofdstuk een grote lading. Dit is een eigenschap die ik niet aan een universele lezer zou willen toekennen.

Tja...alles wat over literatuur gaat blijft altijd een mening. Ik heb het iig over het hoofdstuk waarin de vrouw sterft. Of dit het laatste of één na laatste hoofdstuk is, weet ik niet meer precies. Maar dat is iig het hoofdstuk waarin de meeste tranen zijn gevloeid. Ook bij de film. In de bioscoopzaal heb ik hier nog eens goed op gelet, zo gek dat ik ben, en als ik een ruwe schatting mag maken dan had zo'n 2/3de tot 3/4de minstens tranen in de ogen. Dit is een uitzonderlijk hoog percentage en een sublieme prestatie van zowel Kluun als Reinout Oerlemans. Dit is allemaal, los van het creatieve aspect, en waarschijnlijk ook wel het echte verdriet wat Kluun in zijn boek heeft gelegd, een stukje ''manipulatie'' als ik het zo mag noemen. Want ik, of iemand anders, zou het boek van Kluun kunnen herschrijven, de inhoud hetzelfde laten, en het emotioneel effect uit het boek kunnen purgeren. Met andere woorden, het is wel degelijk mogelijk om op de emoties van de lezer in te spelen. Dit is naast de rauwe creativiteit en echte emotie die de schrijver erin legt, een puur technische kwestie. Maar goed, het is dat iemand het plots over universele lezer had, want zometeen wordt er weer gezegd dat ik off-topic ga.

En om eraan toe te voegen: de universele eigenschap van de universele lezer zit hem niet in de manier waarop hij of zij naar de wereld kijkt, hoe vaak hij getrouwd is, of hij kinderen heeft, van welke films hij houdt, welke genre boeken, of noem maar op. Het zit hem in het emotionele circuit, in de emotionele kern van de mens. Die is bij ieder mens ongeveer hetzelfde. Ieder mens bezit, -tenzij hij of zij een genetisch defect heeft, of een hele rare jeugd heeft gehad- het vermogen om lief te hebben, gekwetst te kunnen worden, gevoelens van huivering, romantiek, verbazing, bevreemding, spijt, wroeging, verlangen, jaloezie e.d. Alles is emotie. Schrijven is emotie. Wanneer je het hebt over een boek spannend maken, dan heeft het met emotie te maken. Het woord ''spannend'' zegt op zichzelf niets. Als je de doelstelling ''ik wil mijn boek spannend maken'' doordefinieert dan wil dat zeggen: ''ik wil dat de lezer mijn boek spannend vindt, ik wil dat hij of zij huiveringen voelt, of erdoor gegrepen wordt''. Dit is simpelweg niets anders dan een gevoel willen creëeren bij de lezer. Welke lezer? Dat wordt niet verder gespecificeerd. Als je het woord ''lezer'' verandert in ''universele lezer'' dan begrijp je wat ik bedoel. Want niemand wil zijn of haar boek spannender maken voor die ene lezer, of voor Miepje of Jan. Men wilt het boek spannender maken voor de universele lezer. En daar zijn technieken voor. Zoals er voor het creëeren van elk mogelijk gevoel een specifieke set technieken zijn. Als proeflezers bij je verhaal de aanmerking plaatsen dan ze het niet spannend vinden, dan kan het plot zelf nog best goed zijn, en hoeft er niets mis te zijn met de literaire kwaliteit van de zinnen, maar dan is er hoogstwaarschijnlijk wel sprake van een technisch probleem als het gaat om de mate van emotie-overdracht naar de lezer. Dit kan bijvoorbeeld een ritme-probleem zijn, of veel te lange zinnen bij een stukje dat tot doel heeft spannend te zijn, om maar simpele voorbeelden te geven. Maarja, als het helemaal niet je doel is om je verhaal spannend of romantisch of dramatisch te maken, dan moet je ook helemaal niet bezig zijn met dit soort zaken. Ieder heeft zijn eigen doel. Maar goed, we draven door.

Misschien worden mensen het beu om ondergebracht te worden in een categorie als de universele lezer. Ik heb het idee dat mensen liever eigen keuzes maken dan gecategoriseerd worden in een willoze manipuleerbare giga groep. Misschien kun je beter een topic maken over het universele boek?

Ja goed, ik ga het er niet eens meer over hebben. Als mensen het niet willen of kunnen begrijpen, dan moeten ze vooral onwetend blijven. De lezer snapt dit soort zaken allang. Alleen de schrijver blijft tegensputteren.

Ik ben ook een lezer en ik snap er niets van? Wie is dan de lezer, als ik daar niet bijhoor? (En ik weet vrij zeker dat ik niet de enige lezer ben die dit topic probeert te volgen maar er af en toe niets van begrijpt.)

Alles is emotie.

Eens. Hoewel: er zijn lezers die liever op een verstandelijk nivo aangesproken willen worden, lezers die redenerend een boek betekenis geven. Ik lees meer op een gevoelsmatig nivo, ik wil geraakt worden door een boek. Daarmee is niet gezegd dat iedere opgeroepen emotie hetzelfde is, of even veel waard is, of blijk geeft van evenveel literaire kunde. Een boek als KEVBDD laat mensen meehuilen, net als programma's als "Het spijt me" dat doen. Thomas Rozenboom heeft ergens dit soort emotionaliteit een biologische reactie genoemd, als meehuilen met een soortgenoot in problemen. Net zo als de opwinding door een pornofilm een biologische reactie is, met hetzelfde lege gevoel na afloop. Een ander soort emotionaliteit is meeleven met een verstild, schrijnend verdriet. Mooi voorbeeld hiervan is "En het vergeten zo lang" van Pauline Slot. De weemoed van de HP om het verlies van de geliefde wordt zo kwetsbaar beschreven dat ze bijna doorschijnend wordt. Kortom: Emotie? Ja. Maar welke emotie? Dat is de vraag.

Alles is emotie.

Eens. Hoewel: er zijn lezers die liever op een verstandelijk nivo aangesproken willen worden, lezers die redenerend een boek betekenis geven. Ik lees meer op een gevoelsmatig nivo, ik wil geraakt worden door een boek. Daarmee is niet gezegd dat iedere opgeroepen emotie hetzelfde is, of even veel waard is, of blijk geeft van evenveel literaire kunde. Een boek als KEVBDD laat mensen meehuilen, net als programma's als "Het spijt me" dat doen. Thomas Rozenboom heeft ergens dit soort emotionaliteit een biologische reactie genoemd, als meehuilen met een soortgenoot in problemen. Net zo als de opwinding door een pornofilm een biologische reactie is, met hetzelfde lege gevoel na afloop. Een ander soort emotionaliteit is meeleven met een verstild, schrijnend verdriet. Mooi voorbeeld hiervan is "En het vergeten zo lang" van Pauline Slot. De weemoed van de HP om het verlies van de geliefde wordt zo kwetsbaar beschreven dat ze bijna doorschijnend wordt. Kortom: Emotie? Ja. Maar welke emotie? Dat is de vraag.

Ik ben het helemaal met je eens. Welke emotie is de tweede vraag. Ik vind het ook een belangrijke vraag om aan mezelf te stellen. Welke emoties beoog ik de lezer te laten voelen. Zodra ik deze vraag heb beantwoord, kan mijn techniek me helpen om het gevoel meer naar voren te brengen. En om dan terug te komen op bepaalde ''moeilijke woorden''. Er zijn moeilijke woorden waarvan ik het vermoeden heb dat ze rechtstreeks op de ratio van de lezer werken, en niet op het gevoel. Ik noem deze woorden maar ''academische'' woorden. Ze verwetenschappelijken de zin. En deze woorden probeer ik ten alle tijden te vermijden. Ik ben helemaal niet tegen moeilijke woorden, juist niet. Ik lees echter niet graag teksten met dit soort academische woorden, want in de eerste plaats vind ik dat ze thuishoren in een wetenschappelijk boek, en ten tweede vind ik dat de schrijver daarmee de schijn wekt dat ie zichzelf fantastisch vindt, terwijl hij of zij (meestal is het een hij) zijn doel volledig voorbijschiet. Maar goed, iedereen heeft hier natuurlijk zijn eigen manier van kijken naar. En ik plaats altijd in mijn hoofd een kanttekening bij de regeltjes die ik op mezelf toepas, want regels zijn er om doorbroken te worden. Het kan best zijn dat een schrijver juist door middel van allerlei academische woordjes iets nieuws en origineels aan het lezerspubliek schenkt.

Ja goed, ik ga het er niet eens meer over hebben. Als mensen het niet willen of kunnen begrijpen, dan moeten ze vooral onwetend blijven. De lezer snapt dit soort zaken allang. Alleen de schrijver blijft tegensputteren.

Ik zie een bascule voor me in perfecte balans. In de ene schaal bevindt zich de lezer, in de andere de schrijver. St. Niet aankomen.

Ik ben ook een lezer en ik snap er niets van? Wie is dan de lezer, als ik daar niet bijhoor? (En ik weet vrij zeker dat ik niet de enige lezer ben die dit topic probeert te volgen maar er af en toe niets van begrijpt.)

Kijk, mijn redenering is als volgt, en het is eigenlijk vrij simpel: Stel dat er een schrijver is die zijn verhaal spannender wil maken, zoals denk ik elke amateur- of profschrijver dat weleens heeft willen doen. De vraag werpt zich dan op, of tenminste, ik heb mezelf deze vraag gesteld: Voor wie maakt deze schrijver zijn verhaal spannender? In functie van wie of wat? Niet voor één lezer, en ook niet voor een specifieke lezer (fantasylezer/thrillerlezer). Nee, de meest logische redenering is dat deze schrijver zijn verhaal gewoon ''spannend'' wil maken, voor een abstract figuur, die ik de universele lezer noem. Hij zit ergens in het achterhoofd van een schrijver, ongedefinieerd. Hij heeft geen kleur, maakt geen onderdeel uit van een specifieke doelgroep. Het is een soort universele lezer, want spanning is spanning, en er bestaat niet zoiets als fantasy-spanning of literatuur-spanning. De tweede vraag die ik mezelf heb gesteld is: Wat is spanning? Wat is het spannender maken van een tekst? Ik ben tot de slotsom gekomen dat dit gewoon een manier is om te zeggen dat de schrijver op de emoties van de lezer wil inwerken, want ''een tekst spannender maken '' is op zichzelf een loze zin. Maar het opwekken van een spannend gevoel bij de lezer zegt in mijn ogen precies waar het om gaat. De derde vraag: Als de doelstelling gedefinieerd is, namelijk een bepaald gevoel kweken bij de lezer, zijn er dan ook technische hulpmiddelen om dit te bewerkstelligen? Het antwoord is ja. Op dit forum zijn ze te vinden, en in vele schrijfboeken. En ik heb zelf onder meer een aantal technieken hiervoor op dit forum gepost. Ik plaats hier wel de kanttekening bij dat schrijven geen puur technische bezigheid is. Het bestaat ook uit een creatief proces, en daarin komt i.m.o. weinig tot geen techniek in voor. De vierde en laatste vraag die ik mezelf heb gesteld: Zijn er ook andere emoties die kunnen worden opgewekt bij de lezer, naast spanning? Ook hierop is het antwoord ja. Er zijn boeken die de lezer aan het lachen maken, of er zijn boeken die de lezer doen huilen. En het opwekken van die bepaalde gevoelens is ook gebonden aan bepaalde technieken. En soms zijn het niet eens algemene technieken, maar gewoon het veranderen van een zin, zodat er meer emotionele slagkracht in komt te zitten. Dus, om terug te komen op de universele lezer. In mijn ogen is de universele lezer een soort abstract figuur, die een bepaalde specifieke set emoties heeft. Hij zit in elke lezer, maar tegelijkertijd ook in niemand. Hij zweeft ergens, in iemand en niemand tegelijk. Hij bestaat naast de thrillerlezer, de fantasylezer, de horrorlezer, etc. Dit is de technische kant van het verhaal. Het zegt niet alles over een tekst, maar het is wel handig dat een schrijver de bagage heeft van een bepaalde hoeveelheid technieken. Dat maakt het schrijven wat makkelijker, en daardoor kun je je eigen teksten wat beter beheersen. De rest is creativiteit, talent, woordenschat, noem maar op.

In mijn ogen is de universele lezer een soort abstract figuur, die een bepaalde specifieke set emoties heeft. Hij zit in elke lezer, maar tegelijkertijd ook in niemand. Hij zweeft ergens, in iemand en niemand tegelijk. Hij bestaat naast de thrillerlezer, de fantasylezer, de horrorlezer, etc.

Dat ben je dus zelf - je eigen innerlijke (mee)lezer / criticus / tekstgeliefde c.q. -minnaar.

In mijn ogen is de universele lezer een soort abstract figuur, die een bepaalde specifieke set emoties heeft. Hij zit in elke lezer, maar tegelijkertijd ook in niemand. Hij zweeft ergens, in iemand en niemand tegelijk. Hij bestaat naast de thrillerlezer, de fantasylezer, de horrorlezer, etc.

Dat ben je dus zelf - je eigen innerlijke (mee)lezer / criticus / tekstgeliefde c.q. -minnaar.

Zo zou je het kunnen zien, maar ik heb hem doorgedefinieerd en aan de lezer gelinkt. Om de volgende reden: Ik kan wel mijn interne criticus zijn, maar wie zegt me dat ik het bij het juiste eind heb? Misschien kan ik me vergissen, in al mijn beperkingen en subjectiviteit. Er moet ergens een toetsing zijn die buiten mezelf ligt, want ik kan niet tegelijkertijd rechter en veroordeelde van mezelf zijn. Die toetsing ligt wat mij betreft bij de universele lezer. En de universele lezer legt mijn teksten ''theoretisch'' onder de loep van een set algemene technieken. En wanneer men zichzelf de techniek wat beter aanleert, dan wordt de interne criticus ook wat objectiever en zuiverder. Ook in de praktijk ligt de criticus gedeeltelijk buiten mezelf. Ik heb namelijk ondervonden dat wanneer één lezer geen gevoel heeft bij mijn teksten, dat dan ook ongeveer 90 procent van de lezers geen gevoel zullen hebben. En het omgekeerde is ook het geval: als er één of twee lezers een bepaald gevoel hebben, is er meestal een grote kans dat veel anderen dat ook zullen hebben. Dit heeft mij doen denken dat in elke specifieke lezer in de praktijk ook een universele lezer huist. Maar nogmaals, dit is gewoon hoe ik er technisch naar kijk. Niemand hoeft het ermee eens te zijn, maar het is hoe ik het zie. In de eerste versie van wat ik schrijf komt er geen techniek aan te pas, want ik wil dan dat mijn emoties in één klap, zonder technische belemmering, op papier komen. Als ik honderd procent technisch bezig zou zijn, dan zou er een verhaal zonder ziel komen te staan.

En om er nog aan toe te voegen: het is natuurlijk allemaal geen wiskunde, maar zelf wil ik graag bewust zijn van waar ik mee bezig ben. En door zaken een naam te geven en een heldere doelstelling voor mezelf te scheppen, zorg ik dat dat wat beter kan. Op boekschrijven.nl is de schrijfcoach David Mulder te beluisteren. Ik heb zijn boeken nooit gelezen, maar hij komt op mij altijd heel helder, duidelijk en scherp over als hij het heeft over bijvoorbeeld perspectief, spanning etc. In één van die radio-uitzendingen zei hij bijvoorbeeld: schrijven is een bepaald bewustzijnsproces. En hoe bewuster je ervan wordt, hoe beter je wordt. Zo werkt het ook voor mij.