Eufemismen: mooie woorden voor minder mooie zaken

Als iemand het heeft over 'afslanken' en 'matiging', heeft dat een ander effect dan wanneer degene de woorden 'ontslag' en 'bezuiniging' laat vallen, beweert Pyter Wagenaar. Het gebruik van verzachtende, verbloemende of verhullende woorden wordt aangeduid met de term eufemisme. 

---

Ken je ze nog, de gastarbeiders? Misschien niet, want dat werden eerst buitenlanders, toen immigranten, etnische minderheden en allochtonen, en tegenwoordig zijn ze als nieuwkomers, nieuwe Nederlanders of medelanders kennelijk nóg beter af. In de loop van de tijd zijn ons meer woorden ontvallen. Waar zijn bijvoorbeeld de leerlingen op de kweekschool gebleven die onderwijzer wilden worden? Zijn dat nu allemaal studenten aan de pedagogische academie die ernaar streven als docent voor de kleuterklas te staan? En zijn er nog wel scholieren die leren, nu niet alleen aan universiteiten, maar ook aan mbo- en hbo-instellingen studenten studeren?

Mooie praatjes

Sociaal aanzien is een belangrijk motief om eufemismen te gebruiken, een andere reden is dat verhullende taal kan dienen als kluitje om je het riet in te sturen. Maar daarmee wordt soms een boemerangeffect gesorteerd. Zo wordt gemodificeerd gebruikt als eufemisme voor genetisch gemanipuleerd, met als gevolg dat consumenten nu bij onschuldig gemodificeerd zetmeel denken dat het genetisch gemanipuleerd is. De snode omschrijving van de producent wordt dus doorzien, met een negatief effect op het woord. Zijn eufemismen dan nooit op hun plaats?

Waarom eufemismen? 

In communicatie is wederzijdse welwillendheid een van de basisvoorwaarden voor een goede afloop – dat geldt zowel voor gesprekken als voor teksten. Het woordgebruik is daarin een heel belangrijke factor. Er zijn dan ook drie goede redenen om eufemismen te gebruiken, namelijk:

• Om niemand te beledigen of te kwetsen. Het gebruik van ‘beschaafde, tactvolle’ woorden voorkomt dat je een ander grieft. Je houdt bijvoorbeeld meer rekening met een nabestaande als je vraagt: ‘Is de overledene gecremeerd?’ dan met: ‘Is het lijk verbrand?’
• Om iets mooier voor te stellen dan het is, bijvoorbeeld om de waarheid te verbloemen. Dat lijkt op de vorige reden, maar dan vanuit een ander perspectief: je wilt je lezer of luisteraar niet ontzien, maar hem zand in de ogen strooien. Bijvoorbeeld de politicus die het heeft over bestedingsbeperking, consumptiebeperking of ombuiging in plaats van bezuiniging.
• Om te voorkomen dat je in een ongunstig daglicht wordt geplaatst. Omdat het bij eufemismen vaak gaat om zaken waarover iemand niet openlijk durft te zijn, bijvoorbeeld omdat er een taboe op rust, zoals bij ontlasting, seks, ziekte en dood, brengt het gebruik van een ‘onverbloemde’ variant niet zelden een zekere gêne teweeg, waardoor de neiging ontstaat ervan weg te lopen. Je kunt daarom beter naar de wc gaan, dan naar de boutenkit, kakdoos, plee of het schijthuis.

Neutraal of beledigend? 

Weinigen zullen zich storen aan een onherkenbare vloek als gossie, jandorie of tjeempie, maar er bestaan strenggelovigen die zich eraan ergeren. Bij de een behoren godverdomme, kut of shit tot de reeks krachttermen die spontaan de mond verlaten bij het uitglijden over gladde herfstbladeren, terwijl de ander zelfs dan nog niet een woord als verdraaid over zijn lippen kan krijgen.

Gebruik je zonder je van enig kwaad bewust te zijn een woord dat niet algemeen geaccepteerd blijkt te zijn, dan kan iemand zich aan dat woordgebruik storen, en dat kan zelfs als je denkt een eufemisme te gebruiken. En welk eufemisme je dan ook zou kiezen, het zou altijd te zwak zijn om het gewraakte woord te verhullen: de waarde van woorden is zeer persoonlijk. Het gebruik van eufemismen is dan ook moeilijk te beregelen, omdat de noodzaak om ze te gebruiken subjectief is en afhankelijk van de situatie. Wil je niemand voor het hoofd stoten, gebruik dan neutrale woorden. En wil je het tegenovergestelde bereiken, kijk dan eens opwww.plattetaal.nl.

Eufemisme of understatement?

Er is verschil tussen eufemisme en understatement. Een eufemisme geeft iets verbloemd weer zonder dat de betekenis ervan verandert. Met een understatement is dit wel het geval: iets wordt zo afgezwakt, dat het een versterkende werking heeft. Bijvoorbeeld, uit Mooi van lelijkheid van Hans Dorrestijn:

wie zijn moeder heeft verloren,
leent de wanhoop gauw een oor,
maar om je vader te verliezen
dat is ook geen pretje hoor.