'Storytelling in 12 stappen' van Mieke Bouma gaat over de heldenreis. In het boek behandelt ze de twaalf stappen die De Held moet doorlopen op zijn reis door het mythologische oerverhaal. Bij wijze voor voorpublicatie hier een workshop over stap 10 van deze reis: De Terugkeer.

Hoe vaak stuit je in je leven op een bron van wijsheid die je voor de rest van je leven kunt benutten? Ik was een jaar of twintig en nog maar net met mijn theateropleiding begonnen, toen ik het boek The Hero with the Thousand Faces van Joseph Campbell in handen kreeg. Het was van mijn vader. Ik kende het niet, maar toen ik er eenmaal in was begonnen, voelde het alsof ik een geheime formule had gevonden waarmee ik de betekenis van alle verhalen voortaan kon ontcijferen. Ik voeldeme de koning(in) te rijk.

Met Campbells boek had ik iets in handen waarmee ik het geheim van ieder goed verhaal kon ontsluiten en het ook nog kon uitleggen aan anderen. Bestaande toneelstukken, oude mythen en sprookjes kon ik beter duiden en doorgronden, maar ook hielp het me bij het construeren van nieuwe verhalen, scripts en toneelstukken, en kon deze dankzij het boek van voldoende lagen en diepgang voorzien. En iedere keer als ik het boek of passages eruit herlas, leek het wel of ik het anders las en op een ander niveau begreep.

Drie akten

Grofweg kunnen we de Reis van de Held terugbrengen tot de bekende aristotelische structuur van drie akten:

Akte 1: Begin - Orde
Akte 2 : Midden - Chaos
Akte 3 : Einde - Resolutie

De standaardroute van het avontuur van de held is een variant op dit schema, door Joseph Campbell ook wel benoemd als: scheiding-inwijding-terugkeer. De held wordt opgeroepen om zijn vertrouwde leven achter zich te laten, wordt ingewijd in geheimen en mysteries, en pas nadat hij zijn lessen heeft geleerd keert hij terug naar zijn vertrouwde thuisbasis. En begint dan weer aan een nieuw avontuur.

De driedeling van Aristoteles is door Christopher Vogler in The Writers Journey (1998) omgezet in twaalf stappen. En deze twaalf stappen vormen het uitgangspunt voor mijn boek.

Eerste acte

1. De Proloog
2. De Oproep tot Avontuur
3. Weerstand en Weigering
4. De Ontmoeting met de Mentor

Tweede akte

5. De Selectiedrempel
6. De Nieuwe Wereld
7. De Inwijding
8. De Crisis
9. De Dolk

Derde akte

10. De Terugkeer
11. Dood en Wederopstanding
12. Het Elixer

Stap 10. De Terugkeer
In Thelma & Louise van Ridley Scott, uit 1992, realiseren de vriendinnen zich dat ze omsingeld zijn door de complete politiemacht van LA. De vijand heeft zich gegroepeerd, angstaanjagend en krachtiger dan ooit tevoren. Op dat moment kijken ze elkaar aan en herinneren elkaar eraan waar het nu ook alweer om te doen was: ‘Go for it…’ En dan sturen ze de auto van het klif af. Beter dood en vrij dan gevangen!

Uitgangssituatie
Tijdens de vorige stap heeft de held in de diepste duisternis de schat van inzicht veroverd, zich ten diepste iets gerealiseerd, de situatie geanalyseerd, vuile handen gemaakt, of heeft hij met verraad en bedrog te maken gehad.

Dramatische kern
Nu volgt de fase waarin de held een uitweg moet vinden uit de duisternis. Hij moet zijn verworven schat - of dat nu een geliefde of een inzicht is - gaan delen met de wereld waaruit hij vertrokken is. De held herinnert zich waar het avontuur om begonnen was, krijgt een visioen of herinnert zich de lessen van de mentor. Er is weer licht aan het einde van de tunnel.

Dramatische functies

1. Vlucht of achtervolging

In veel actiefilms volgt nu de beroemde achtervolgingsscène: met de vijand op de hielen rennen voor je leven. Het is het herwinnen van de focus na alle verwarring. Doelgerichte actie volgt. Groepen hergroeperen zich. In romantische komedies zie je hier de hoofdpersoon zich haasten om de verloren gewaande geliefde die al op de trein wacht, of op de vliegtuigtrap staat, alsnog de liefde te verklaren.

In 'Nooit meer slapen' heeft Alfred nu haast om terug te keren naar de bewoonde wereld. Zijn dode vriend moet opgehaald worden. Hij springt van steen tot steen en denkt nu niet meer aan vallen. Zijn onzekerheid en onhandigheid lijken verdwenen. Na een tijd komt hij terug in de bewoonde wereld, waar hij opgevangen wordt, eten en een bed krijgt, en zijn verhaal kan doen. Hij voelt zich min of meer heldhaftig.

In 'The Lord of the Rings' ('The Return of the King') ziet de elfenprinses Arwen tijdens haar vlucht naar een oord waar ze onsterfelijk kan blijven een licht op haar afkomen. Ze krijgt een visioen van de zoon die ze met haar geliefde zou kunnen krijgen als ze niet vlucht. Ze spoort haar paard aan om terug te keren, om te leven, lief te hebben en uiteindelijk te sterven.

De vlucht is een terugkerend en herkenbaar motief in veel verhalen. Campbell beschrijft de zogenoemde ‘magische vlucht’, waarbij magische voorwerpen worden achtergelaten om de achtervolger op te houden en te misleiden. Een beroemd voorbeeld is de Griekse mythe van Jason en het Gouden Vlies, waarin Jason en Medea uiteindelijk op een boot vluchten voor de wraak van Medea’s vader. Medea offert haar broer Apsyrtos op. Ze laat hem in stukken snijden en werpt die overboord, waardoor haar vader genoodzaakt is zijn zoon eerst fatsoenlijk te begraven. Jason en Medea weten hierdoor te ontsnappen. Het ‘overboordgooien’ staat symbool voor het offeren van mogelijk zaken van waarde.

2. Het verhaal nieuwe richting en tempo geven

Het verhaal verandert in deze fase letterlijk en figuurlijk van richting en tempo. Er volgt een versnelling en actie. Na alle verwarring, verstilling, pijn en chaos, wordt hier de boel weer in beweging gezet. Het geluk keert zich, de vijand ontsnapt en de harde realiteit dient zich nu aan.

Bij de achtervolgingen of vluchten die plaatsvinden is transformatie een terugkerend motief. In oude mythen en sprookjes zie je voorwerpen veranderen, of mensen die in bomen of dieren veranderen om de achtervolgers te misleiden. In moderne films zijn dat vermommingen of bewuste gedragsaanpassingen, maar het kan ook gaan om innerlijke vormen van transformatie. Om innerlijke demonen of verslavingen de baas te zijn moet de held nu zijn gedrag veranderen. Hij heeft weer een helder doel voor ogen.

In de film 'Notting Hill' (1999) realiseert William (Hugh Grant) zich uiteindelijk dankzij zijn vrienden dat hij een grote fout heeft begaan door Anna Scott (Julia Roberts) zomaar weg te laten lopen uit zijn leven. In een auto scheuren ze door London op zoek naar Anna, en ze vinden haar net op tijd bij een persconferentie. William weet haar op de valreep te overtuigen van zijn liefde.

In de film 'As It Is in Heaven' wordt Daniel op een goed moment door de dominee ontslagen als koorleider, omdat hij in diens ogen in toenemende mate een bedreiging voor de status-quo begint te vormen. Wanneer het koor dit verneemt komen de leden eensgezind naar zijn huis marcheren, vastbesloten hem niet te laten gaan.

3. Twijfel voelbaar maken

De held kan in deze fase evenwel weer een moment van innerlijk verzet of weerstand ervaren. Nu hij tot de kern van de zaak is doorgedrongen en zijn queeste bijna tot een goed einde heeft gebracht, beseft hij dat hij terug naar huis moet met zijn schat. Hij zal de gemeenschap waar hij in het begin uit vertrokken is moeten verrijken met het levensbrengend elixer. Die opgave is niet altijd fijn of makkelijk. De terugreis kan nog lang en moeilijk zijn, en daarom ervaart de held soms weerstand tegen de terugreis. Of hij twijfelt. Waarom kan hij hier niet blijven? Dit is vergelijkbaar met het gevoel dat we kennen als we van een fijne vakantie naar huis terug moeten om het leven van alledag weer te aanvaarden.

Het verblijf in de ‘speciale wereld’ kan gelukzalige en ongekende gevoelens teweeg hebben gebracht. De held heeft zich losgemaakt van de gewone wereld, en soms heeft hij zijn geliefde gevonden. Waarom zou hij weer naar die oude wereld terug moeten keren? Zelfs de Boeddha twijfelde of hij zijn verlichte inzichten wel kon overbrengen aan de gewone mensen.

Onze held heeft daarom soms nog hulp van buitenaf nodig bij zijn vlucht. Dat kan zijn omdat hij er eigenlijk nog niet aan toe is. Soms wordt hij daarom met zachte hand meegetroond, of lukt het hem door een handig redmiddel uit de handen van de achtervolger te blijven. Het kan een toevallige auto zijn die met draaiende motor klaarstaat, een trein waarvan de deuren net op tijd dichtgaan of een fiets die net op dat moment voorhanden is.

4. Focus herwinnen

De Terugkeer kan worden veroorzaakt door een intern besef of door een externe kracht. De interne trigger kan zijn dat de hoofdpersoon ineens het licht ziet, zich realiseert hoeveel de ander voor hem betekent of hoe belangrijk het is om weer naar huis te gaan.

Als het een groep betreft, kan het een peptalk zijn van een leraar, een ouder, een regisseur of een baas. Het is de stap van het herpakken, je doel weer voor ogen stellen en focussen. Een externe trigger kan zijn dat er een alarm afgaat, de tijd dringt of dat de vijand zich meldt.

Soms wordt de held pas echt gemotiveerd om in beweging te komen als de vijandige krachten die hij dacht verslagen te hebben dreigen opnieuw een aanval voor te bereiden. De held moet ervaren dat de vijand (de schaduw), wanneer die nog niet volledig is uitgeschakeld, sterker terug kan komen.

Het kan hierbij ook gaan om innerlijke vijanden, zoals neuroses, verslavingen of andere valkuilen. De held dacht ze de baas te zijn, maar dan ineens steken ze de kop weer op. Zorg ervoor dat je held dan geconcentreerd en gefocust blijft op wat hij zich had voorgenomen.

5. Moment van vergelding
Vogler noemt deze stap ‘de fase van vergelding’. Die kan vele vormen aannemen. Als je een draak hebt verslagen en je dacht dat je hem gedood had, kan het zijn dat de draak zich heeft hersteld of dat er nog een grotere sterkere draak aanwezig was die je eerder over het hoofd hebt gezien. De vijand zint op wraak en heeft zich bewapend en versterkt. Hij komt het elixer terugstelen of de bevrijde prinses kidnappen. De held moet nu rennen voor zijn leven of nog even zijn uiterste best doen om de vijand de fatale klap uit te delen. Hannibal Lector in de film The Silence of the Lambs (1991) weet op dit moment van het verhaal te ontsnappen en zet de zaken daarmee op scherp.

Mieke Bouma is opgeleid in het theatervak, was docent aan de Theaterschool in Amsterdam, studeerde theater-, film- en tv-wetenschappen en ontwikkelde zich als scenarioschrijver en scenariodocent. Ze was oprichter en directeur van Scriptschool in Amsterdam en schrijft voor theater, film, televisieseries en opdrachtfilms. Met regelmaat geeft ze vertel- en schrijfworkshops en ze is expert op het gebied van storytelling in organisaties.