Fictie of waarheidsvervalsing?

‘Buit je artistieke vrijheid niet uit,’ aldus actrice Scarlett Johansson. Ze daagde een Franse auteur voor de rechter nadat hij haar in zijn boek noemde. Haar actie roept weer eens de vraag op: hoe ver reikt de artistieke vrijheid van schrijvers?

Scarlett Johansson sleept schrijver voor de rechter

De actrice is woedend op Grégoire Delacourt. Vorig jaar bracht hij het boek La Première Chose qu'On Regarde (Het eerste waar we naar kijken) uit. Zijn hoofdpersonage lijkt sprekend op Johansson en klust daarom bij als haar dubbelganger. Mannen kwijlen bij haar verschijning en vrouwen zijn stikjaloers. Als het uitkomt dat ze iedereen voor de gek heeft gehouden, sterft ze in een auto-ongeluk.
Johansson vindt het boek afschuwelijk: het beschadigt haar imago en brengt haar in diskrediet door onwaarheden over haar privéleven. Ze eist 50.000 dollar (ruim 36.000 euro) van Delacourt. Ze wil dat het boek ook niet vertaald of verfilmd wordt.

‘Ze heeft het helemaal verkeerd begrepen. Dit moest een ode zijn aan haar schoonheid’, aldus Delacourt. Zijn advocaat valt hem bij: ‘Mevrouw Johansson is niet gebruikt als een product. Dit is literatuur. Er is geen sprake van een commerciële benadering.’

Artistieke vrijheid in Nederland

Krijgt de 29-jarige actrice gelijk? Dat is moeilijk te zeggen. Bij soortgelijke zaken in Nederland besloot de rechter in het voordeel van de schrijver. Peter Koelewijn (meezinger uit 1961 van Kom van dat dak af) had A.F. Th van der Heijden (Ako Literatuurprijswinnaar) voor de rechter gedaagd vanwege zijn roman De Helleveeg. Van der Heijden schreef over de viswinkel van de familie Koelewijn. Op een kamertje boven de winkel voerde een personage, waarschijnlijk de moeder van Koelwijn, illegale abortussen uit.

Deze fictie kwam iets te dicht bij waarheidsvervalsing voor Koelewijn. ‘De manier waarop mijn familie in dit boek wordt neergezet is een zeer grievend gebeuren. Voor mijn gevoel gaat Van der Heijden de grenzen van zijn artistieke vrijheid te buiten.’

Hij eiste dat zijn familienaam uit toekomstige drukken werd gehaald en in onverkochte exemplaren en drie landelijke kranten moest een rectificatie komen. De rechter oordeelde dat Van der Heijdens roman duidelijk fictie was.

Dit was niet de eerste keer dat Nederlandse rechters zich hebben gebogen over de artistieke vrijheid van auteurs om fictie en werkelijkheid te mengen. Over de film 'De Heineken Ontvoering' uit 2011 concludeerde de rechter: ‘Het staat de maker van een filmwerk over een historische gebeurtenis in beginsel vrij om aan zijn weergave van die gebeurtenis nieuwe, fictieve elementen toe te voegen. Ook staat het hem vrij om gebruik te maken van acteurs die een zekere overeenstemming vertonen met daadwerkelijk bij de verfilmde historische gebeurtenis betrokken personen. (...)’

Wat vind jij?

De meeste schrijvers zijn het hier natuurlijk mee eens, Delacourt in ieder geval: ‘Als een auteur niet meer mag schrijven over de mensen en dingen om hem heen, wordt het hem wel heel moeilijk gemaakt.’
Maar waar ligt nou eigenlijk de grens tussen waarheidsvervalsing en fictie? Wat kan écht niet? Laat het weten in een reactie op het forum.