Alliteratie: Leentje leerde Lotje lopen…

Als lezer van dit artikel zul je waarschijnlijk vinden dat taal heel belangrijk is. Natuurlijk is taal een serieuze zaak, maar dat wil nog niet zeggen dat daar geen leukere kanten aan zitten. Peter van der Horst heeft daar een boek over geschreven: Taaleigenaardigheden. Onze taal – leuk en leerzaam. Je vindt daarin geen flauwe, dubbelzinnige woordgrapjes, maar wel allerlei wat luchtiger onderwerpen. In deze reeks artikelen wil hij daar graag iets over kwijt. Deze keer over alliteratie.

In het bekende kinderversje Leentje leerde Lotje lopen langs de Lange Lindelaan valt het direct op dat elk woord (behalve het lidwoord ‘de’) met dezelfde letter begint, namelijk met de l. Leentje leerde Lotje lopen is een mooi voorbeeld van de stijlfiguur alliteratie. Er is sprake van alliteratie als de eerste medeklinkers van twee of meer woorden gelijk zijn.

Een paar andere voorbeelden van alliteratie zijn De dunne dokter duwde de dikke dame door de draaiende draaideur en Wie weet waar Willem Wever woont.

Bekende voorbeelden

Aan Leentje/Liesje, de dunne dokter en Willem Wever is duidelijk te zien wat alliteratie precies is, maar er zijn ook heel wat kortere, minder opvallende voorbeelden uit het dagelijks leven. Denk maar aan min of meer, door dik en dun, willens en wetens, fris en fruitig, vreemde vogel, wondere wereld, kind noch kraai, wis en waarachtig, bezige bij, jarige job, huid en haar, rep en roer, bont en blauw, schade en schande. En een paar alliteraties binnen een woord: wirwar, vrouwvriendelijk, bolleboos, zigzag, mikmak, klinkklaar, pimpelpaars, sjoemelsoftware, prijspakker. In duizenddingendoekje heb je zelfs drie keer d, en in vastevriendenvoordeel drie keer v.

Alliteratie is een leuke stijlfiguur, maar zou die ook een functie hebben? Er zijn een paar redenen om alliteraties te gebruiken. Alliteratie zorgt ervoor dat de tekst wat vlotter, vloeiender is. Je brengt die ermee tot leven. En je onthoudt die ook beter.

In films en boeken

Ook in tekenfilms en stripboeken is alliteratie een geliefde stijlfiguur. Denk bijvoorbeeld maar eens aan de bekende stripfiguren Donald Duck, Willie Wortel, Mickey Mouse, Bugs Bunny, Lucky Luke, Kwik, Kwek en Kwak en Bulletje en Bonestaak. Ook Dikkie Dik, Berend Botje en Dikkerdje Dap zijn bekende namen met een alliteratie.

En wat dacht je van de vele Suske en Wiske-albums die een allitererende titel hebben? Een paar voorbeelden: De schone slaper. De gekke gokker. De gladde glipper. De glanzende gletsjer. De mompelende mummie. De blote Belg. Sommige titels hebben alliteratie binnen een woord, dus de lettergrepen allitereren: De dromendiefstal. De speelgoedspiegel. De potterproever. De breinbrekers. De pompoenplanters (hier zelfs drie keer). Natuurlijk zijn ze speciaal bedacht en vaak nogal gezocht, maar ze zijn meestal wel leuk.

Niet alleen in titels van stripboeken komen alliteraties voor. Er zijn ook heel wat romans, kinderboeken en andere publicaties met gelijke beginmedeklinkers. Voorbeelden? Pluk van de Petteflet. Jip en Janneke. De pracht en praal van de pratende papegaai. Een beer in bontjas. Van vakjargon tot voorlichting. Alliteratie binnen een woord én ‘gewone’ alliteratie vind je in de boektitel Van apenaperitiefjes tot zachtroze zebrastreepjes. Ook in de meeste hoofdstukken van dat boek komen alliteraties voor: knipgrage krab, ruige reigers, warmwater Wallie, miezemuizen.

Alliteratie is natuurlijk geen typisch Nederlands verschijnsel. Een paar Engelstalige titels: Pride and Prejudice en Sense and Sensibility, van de negentiende-eeuwse Engelse romanschrijfster Jane Austen (1775-1817). Dit zijn pakkende titels, die zonder alliteraties waarschijnlijk minder zouden aanspreken. Als ze vertaald moeten worden, is er een probleem. Het is immers lastig om ook de Nederlandse titel te laten allitereren en daarbij de essentie van die titel te behouden. Voor The Wind in the Willows van Kenneth Grahame (1859-1932) was dat geen probleem; dat werd De wind in de wilgen. Maar meestal is het niet zo gemakkelijk. Perfect Proposal van Katie Fforde (geb. 1952) werd vertaald als Een verleidelijk voorstel. En Siege and Storm van de hand van de Israëlisch-Amerikaanse schrijfster Leigh Bardugo (geb. 1975) kreeg de Nederlandse titel Dreiging en Duisternis. Zou je het boek Safe Sex de Nederlandse titel Veilige seks moeten geven? Veel pakkender is natuurlijk Veilig vrijen.

Reclame en marketing

Ook in de reclame en marketing is alliteratie een geliefde stijlfiguur. Een paar voorbeelden: Het bier is weer best. Heerlijk Helder Heineken. Blij met bier uit blik. Met melk meer mans en Melk, de witte motor. De alliteraties in deze slogans zijn natuurlijk geen toeval; door de herhaling van klanken onthoud je de boodschap beter, en dat is de bedoeling van reclame. De namen Coca-Cola en MediaMarkt zijn dus ook slim bedacht.

Over de auteur

Peter van der Horst is zelfstandig taal- en tekstadviseur. Veel meer over allerlei bijzondere taalverschijnselen is te vinden in zijn nieuwe boek Taaleigenaardigheden; onze taal – leuk en leerzaam. Uitgeverij Garant, 171 blz., € 18,50. Onze Taal:  ‘Het is een leuke verzameling eigenaardigheden, met prima uitleg en veel aansprekende voorbeelden, en het leest lekker door.’ 

Eerder schreef hij onder andere Redactiewijzer, Stijlwijzer, Nieuwe leestekenwijzer en Duidelijke taal.