Het 3d-effect

Zoals men wellicht weet is mijn grote obsesessie/passie/idioterie/nieuwigheid - noem het wat je wilt - om lezers iets met de tekst te laten voelen. Ik noem dit zelf emotionalisme in de literatuur. Eén van de krachtigste wapens daartoe is, wat ik noem, het 3D-effect. Als ritme, tempo en toon de wapens zijn om een tekst hoorbaar te maken voor een lezer, dan is het 3d-effect, samen met show-don't tell principe hét wapen om iets voor de lezer zichtbaar te maken. En hoe zichtbaarder een tekst, hoe groter de kans dat een lezer iets bij de tekst gaat voelen. Met zichtbaar bedoel ik dat de lezer, als in een film, de beelden die het boek oproept, in zijn hoofd afdraait. Filmisch dus. Als je dit principe onder de knie hebt, dan zul je veel meer gevoelens (huivering, tranen, humor, noem maar op) bij de lezer kunnen opwekken, dan wanneer je dit niet onder de knie hebt. Het is een enorm krachtig principe. Het 3d-effect heeft met de volgende drie vragen te maken: wie? wat? waar? Wie: wie is het personage/zijn de personages in de scene die je beschrijft? Waar: waar bevinden de personages zich? Wat: wat doen de personages? Wanneer de lezer van begin tot eind op al deze vragen een antwoord weet te geven, dan heb je een 3d-effect gecreéerd, vermits je deze weet te combineren met show-don't tell. Het moet voor de lezer bij elke scene duidelijk zichtbaar zijn waar de personages zich bevinden, wat de personages doen, en wie het zijn. Het effect dat je dan krijgt is dat het voor de lezer zal aanvoelen álsof hijzelf, als neutraal persoon, ergens in de hoek van de ruimte, het tafereel zit te aanschouwen. Het 3d-effect moet van begin tot eind in een scene worden volgehouden om de maximale betrokkenheid van de lezer bij het geschrevene vast te houden. Dus als de HP van woonkamer naar keuken gaat, dan dient de lezer dit ook te weten: wie: HP. waar:keuken. wat: van woonkamer naar keuken (om een mes te pakken bijv.). De problemen die zich kunnen voordoen: 1) de lezer denkt dat het personage ergens anders is. Dit komt vaak voor. Dan staat de HP plots in de keuken, terwijl de lezer dacht dat ie in de huiskamer stond. Als schrijver heb je dit dan niet goed over laten komen. Gevolg: grotere kans dat de lezer een stuk van zijn aandacht verliest. 2) de lezer weet niet waar het personage zich bevindt, of niet precies. Dit gebeurt vaak bij poëtisch-literaire teksten. De schrijver heeft zich dan gefocust op de esthetica van de zinnen, en minder waarde gehecht aan het driedimensionale aspect. (Noot: het gaat hierbij niet om teksten waarbij de HP zelf niet weet waar hij zit; bijv. als hij wakker wordt in een vreemde kamer, nadat hij bewusteloos is geraakt. Ook dan wordt het 3d-effect gegarandeerd als je de lezer duidelijk kunt maken dat de HP in een ruimte zit die hem vreemd is). 3) de lezer weet niet welk personage aan het praten is/welk personage er in de scene voorkomt. Het is voor het 3d-effect belangrijk dat de lezer precies weet wie er aan het woord is, zodat hij het gesprek goed kan volgen. Het gebeurt in boeken vaak dat dit niet het geval is, waardoor de lezer moet zoeken wie wat gezegd heeft. De lezer zal dan onnodig veel ratio moeten gebruiken, terwijl je dit als schrijver i.m.o. dient te voorkomen. ook kan het voorkomen dat er opeens een vierde personage in een scene voorkomt, terwijl de lezer dacht dat het er drie waren. 4) de lezer weet niet precies wat er gebeurt, wat er plaatsvindt. Extreem voorbeeld: opeens heeft een personage een revolver in de hand, terwijl de lezer dacht dat het personage aan het eten was. Dit zorgt voor verwarring bij de lezer. Een andere mogelijkheid is dat de lezer gewoon niet precies weet wat er gebeurt, omdat de tekst niet concreet genoeg is (veel teveel abstracte, wazige zinnen). Dit belemmert voor hem/haar de mogelijkheid om de scene in 3d-perspectief uit te rollen. Al deze problemen zorgen ervoor dat - wat ik noem - de lezer rationele moeite moet doen om te kunnen begrijpen wat er aan de hand is, en hoe meer rationele moeite een lezer moet doen, hoe minder kans dat hij meevoelt/betrokken is bij de tekst, en hoe minder kans dat zich een ruimtelijke wereld voor zijn ogen ontvouwt. De schrijver die dit zeer goed onder de knie heeft is Roald Dahl. Het is mede door het 3d-effect dat hij creéert, dat zijn boeken zo vreselijk goed en leuk zijn om te lezen. (Ik zeg mede, want er liggen ook andere redenen aan ten grondslag, bijvoorbeeld conflict, vertraging & show-don't tell). Fantasyschrijvers hebben dit principe ook zeer goed onder de knie. Het is mede hierdoor dat zij een geheel nieuwe wereld kunnen scheppen. De reden dat het 3d-effect meer gevoelens kan oproepen bij de lezer, is omdat de zintuigen worden geprikkeld. En wanneer de zintuigen worden geprikkeld, zal er automatisch een gevoel worden gewekt. De lezer ZIET wat er gebeurt, en er is geen krachtiger zintuig dan het oog om gevoelens op te wekken. noot1: het 3d-effect moet niet verward worden met het show-don't tell-principe. Want ook zonder show-don't tell is het voor de lezer mogelijk om vragen te beantwoorden als: wie bevindt zich in de ruimte/wie is er aan het woord/wat gebeurt er/waar vindt het plaats. Bijvoorbeeld, in de meest tell-manier die je kunt bedenken: ''Jantje was in zijn tuin aan het voetballen'' noot2: gerelateerd hieraan is de waarom-vraag: waarom vinden de dingen plaats zoals ze plaats vinden? dit heeft met logica-problemen en geloofwaardigheid te maken. Als de lezer hier geen bevredigend antwoord op kan geven, zal zijn aandacht sneller verslappen. ''Waarom'' heeft zijdelings met het 3d-effect te maken, maar het zou te lang worden om hier uitgebreid op in te gaan.