Tautologie: ‘Maar de ene stijlfiguur is echter de andere niet’

Als lezer van dit artikel zul je waarschijnlijk vinden dat taal heel belangrijk is. Natuurlijk is taal een serieuze zaak, maar dat wil nog niet zeggen dat daar geen leukere kanten aan zitten. Peter van der Horst heeft daar een boek over geschreven: Taaleigenaardigheden. Onze taal – leuk en leerzaam. Je vindt daarin geen flauwe, dubbelzinnige woordgrapjes, maar wel allerlei wat luchtiger onderwerpen. In deze reeks artikelen wil hij daar graag iets over kwijt. Deze keer over tautologieën.

Anders dan pleonasme

Als je vindt dat de titel van dit stukje niet klopt, heb je gelijk. Er zit namelijk iets dubbels in, net zoals bij het pleonasme: rood bloed, ronde cirkel enz. Maar nu gaat het niet over een pleonasme, maar over een tautologie: maar en echter. Ze betekenen hetzelfde. Als je pleonasmen en tautologieën lastig uit elkaar te houden vindt, is dat te begrijpen. Ik herinner me een studieboek Nederlands (!) waarin deze stijlfouten enige aandacht kregen, maar de auteur vond het verschil blijkbaar niet zo duidelijk. Boven de bewuste tekst stond het kopje: Pleonasme (tautologie). Dus alsof het om dezelfde begrippen zou gaan. Nee, een tautologie is iets anders: er is daarbij altijd sprake van synoniemen, zoals maar en echter. De titel boven dit artikel deugt dus niet. Vandaar dat die tussen aanhalingstekens staat. Een van de twee moet vervallen. Vooral in langere zinnen ligt zo’n tautologie op de loer, zoals in: Maar als u beslist wilt vermijden dat u te veel moet betalen of te laat geleverd krijgt, kunt u echter beter voor een andere leverancier kiezen.

Een paar andere voorbeelden:

• Ik was blij en verheugd om haar weer eens te zien.
• Na de verhuizing was het pand netjes en verzorgd achtergelaten.
• Als u twee artikelen uit onze speciale aanbieding koopt, krijgt u het derde artikel gratis en voor niets.

Blij en verheugd, netjes en verzorgd en gratis en voor niets zijn woordparen die hetzelfde betekenen. Die moet je dus niet tegelijk gebruiken. Maar in spreektaal is er niets tegen zulke tautologieën. Al pratend flap je er misschien weleens zinnen uit die niet helemaal door de beugel kunnen. Het heeft vaak met haast of slordigheid te maken. Maar in teksten horen ze niet thuis.

Ook in de volgende zin zul je de tautologieën wel herkennen.

• Zoals u weet, zijn we met investeren al reeds begonnen.

Al en reeds zijn synoniemen. Gebruik er maar één van; en dan het liefst al, want reeds is een nogal plechtig, schrijftalig woord.

En dan hebben we ook nog alreeds, dus één woord. Dit tautologische woord is ook nog eens heel formeel.

Meestal onjuist

Tautologieën zijn meestal onjuist, maar er zijn ook nogal wat voorbeelden waar niets op aan te merken is. Volkomen geaccepteerd zijn bijvoorbeeld enkel en alleen, part noch deel, vast en zeker, heer en meester, altijd en eeuwig, nooit ofte nimmer, wikken en wegen. En in één woord: brokstuk, doeleinde. Ze worden vaak gebruikt om de zeggingskracht van een zin te versterken. Als er dan ook nog alliteratie in voorkomt (gelijke beginmedeklinkers) is dat mooi meegenomen: paal en perk, wikken en wegen, pracht en praal.

De voorbeelden tot nu toe waren duidelijke tautologieën: óf stijlfout óf stijlfiguur. Er zijn ook gevallen te noemen die alleen in bepaalde gevallen als tautologie worden beschouwd. Hierna wat voorbeelden.

Zoals bijvoorbeeld. Deze tautologie komt nogal eens voor. Een voorbeeld: Herbruikbare materialen, zoals bijvoorbeeld plastic en drankkartons, horen in de speciale afvalbak. Hier zijn zoals en bijvoorbeeld synoniem, zodat een van de twee moet vervallen.

Maar een zin met zoals bijvoorbeeld hoeft niet beslist fout te zijn. Een voorbeeld: Spinnen zijn insecten, zoals bijvoorbeeld mieren, bijen, wespen en muggen. Zoals geeft hier een vergelijking aan en is synoniem met net als of net zoals. Geen tautologie dus

En dan: Ik heb hem pas onlangs nog gezien. Pas en onlangs moet je niet in één zin gebruiken. Maar soms kan dat wél, namelijk als je pas niet als synoniem van onlangs gebruikt, maar in de betekenis ‘niet eerder dan’.

Over de auteur

Peter van der Horst is zelfstandig taal- en tekstadviseur. Veel meer over allerlei bijzondere taalverschijnselen is te vinden in zijn nieuwe boek Taaleigenaardigheden; onze taal – leuk en leerzaam. Uitgeverij Garant, 171 blz., € 18,50. Onze Taal:  ‘Het is een leuke verzameling eigenaardigheden, met prima uitleg en veel aansprekende voorbeelden, en het leest lekker door.’ 

Eerder schreef hij onder andere Redactiewijzer, Stijlwijzer, Nieuwe leestekenwijzer en Duidelijke taal.