Laat je eigen verhaal tot leven komen

Afgelopen week werd ik als webredacteur voor Schrijven Online ‘opgesteld’ om de verhalen van schrijvers tot leven te laten komen. Hoe voelt het als je met de nek wordt aangekeken? Wat zie je als iemand anders dat ervaart en wat hoor je als iemand te dicht bij je staat? Het zijn vragen die bij een scriptopstelling aan de orde zijn en die schrijvers, zo blijkt, in hun schrijfproces verder kunnen helpen.

Voor ik het weet hoor ik een oudere man naast me hard in mijn oor ademen in een lokaal van de Hogeschool voor de Kunsten in Utrecht. Ik sta opgesteld op een centraal vlak in de ruimte, in een kring van professionele schrijvers, terwijl ik een echtpaar iets verderop strak blijf aankijken. Zijn vrouw heeft misschien een moord gepleegd. Op verschillende momenten vragen de begeleiders me hoe ik me voel in deze positie, wat me opvalt, waar mijn aandacht ligt, of ik de behoefte heb me te verplaatsen of bij de andere aanwezigen juist een verandering wil zien.

Onderzoek naar nieuwe schrijfideeën

In totaal zijn we met een man of tien. Een paar schrijvers zijn gevraagd representant te zijn, de overige zijn observant. Achter de kring met de observanten dartelt de schrijver, die deze opstelling bedacht heeft, met een opschrijfboekje in de hand. Ze maakt aantekeningen, vraagt hier en daar wat aan de representanten die zijn opgesteld of commandeert ze ergens anders te gaan staan.

De workshop Scriptopstellingen wordt begeleid door Annelies Boutellier van Buro Boutellier en Nirav Christophe, toneelschrijver en lector performatieve maakprocessen aan de HKU. Boutellier en Christophe grijpen als begeleider van de opstelling af en toe in. Zo wordt er soms een personage toegevoegd of weggehaald om te zien wat voor impact dit heeft op de opstelling. Ook stellen ze vragen aan de representanten die betrekking hebben op hun ervaring en geven ze suggesties die bijdragen aan de ontwikkeling en de zeggingskracht van de scène.

Scriptopstelling is een methode die onder andere gebruikt werd voor het filmscenario van Das Leben der Anderen en al langer wordt toegepast in Duitsland (Drehbuchaufstellung) en Engeland (Blocking). De methode is ontwikkeld vanuit de systemische opstelling, zoals de familie- en organisatieopstelling, die gebruikt wordt om (relationele) problemen binnen een groep op te lossen. Bij een scriptopstelling gaat het echter niet om het oplossen van problemen, maar staat het dramatische conflict centraal.

Voorafgaand aan elke scriptopstelling bedenken 2 of 3 deelnemers een schrijfvraag die betrekking heeft op het verhaal (script, scenario, roman) waaraan ze werken. Een schrijver wil bijvoorbeeld graag weten wat een toevoeging van een nieuw personage (of object) kan betekenen voor de andere personages in een bepaalde scène. De schrijver krijgt zo de gelegenheid zijn eigen verhaal letterlijk voor zich te zien en daarmee te onderzoeken welke kanten hij hiermee nog op kan.

Onvoorspelbare situaties en nieuwe inzichten

In de workshop waar ik aan meedeed, wilde de schrijver graag zien hoe dorpsbewoners op een echtpaar reageerden, van wie de vrouw misschien een moord had gepleegd. Voordat ze ons ging opstellen legde de schrijver in grote lijnen uit waar haar verhaal over gaat. Er werd slechts een deel uitgelegd, want het is de bedoeling dat je als representant niet te veel weet. De kracht van de scriptopstelling schuilt namelijk in de onvoorspelbaarheid van de situatie.

‘Voor de opstelling moet je als representant voldoende informatie hebben om je te kunnen inleven, maar het is niet de bedoeling dat je toneel gaat spelen’, legt Boutellier uit. Voor de schrijver die opstelt, is het juist interessant dat er nieuwe ideeën ontstaan. Zo is het wel eens voorgekomen dat iemand een computersysteem moest representeren. Hoewel de schrijver in zijn hoofd had dat dit systeem in het verhaal vervangen zou gaan worden door een nieuw en moderner systeem, wilde de opgestelde representant helemaal niet vervangen worden en barstte deze zelfs in huilen uit.

Opvallend aan deze workshop, was dat wij, de zes representanten in de opstelling, ook op een manier reageerden waar de schrijver niet aan gedacht had. Hoewel we eigenlijk als dorp een eenheid moesten vormen en we ons over het echtpaar moesten ontfermen, bleken we allemaal einzelgängers te zijn die van een afstandje bleven observeren, gingen roddelen of zich volledig van het echtpaar weg wilden draaien.

Inspiratie genoeg

Door deze opstelling kreeg de schrijver dus mogelijkheden aangereikt, waarmee ze haar dorpsbewoners op een andere manier kon verbeelden. Het valt eveneens op dat de opstelling zowel bij de representanten als bij de observanten nieuwe ideeën oproept. Een observant zag bijvoorbeeld opeens seksuele spanning tussen de vrouw en een dorpsbewoner, waardoor ze zich voorstelde dat het verhaal ook een heel andere kant op kon gaan.

Aan het eind van de avond stap ik met een hoofd vol ideeën de bus in die me naar huis zal brengen. Even lijkt het alsof iedereen naar me staart. Zien ze aan me dat ik een roddelaarster ben, dat ik heb ontdekt dat mijn moeder vreemdging, dat ik misschien een moord heb gepleegd of juist een oud conflict met mijn vader moet oplossen? Misschien heb ik me te veel ingeleefd, maar ik heb in ieder geval inspiratie genoeg om zelf weer een verhaal te gaan schrijven.

In het najaar bieden HKU Lectoraat Performatieve Maakprocessen en Buro Boutellier weer nieuwe workshops aan. Deze zijn toegankelijk voor professionele schrijvers en amateurs.

Tara Boonstra (1992) rondde onlangs de master Literatuur en Cultuurkritiek af en liep stage op de redactie van uitgeverij De Arbeiderspers. Daarvoor behaalde ze de bachelor Nederlandse taal en cultuur. Momenteel is ze freelance editor bij SCRiBBR en schrijft ze voor Schrijven Magazine en Schrijven Online.