3 verhalen met een vervreemdend effect ter inspiratie

Het vervreemdingseffect is een stijlmiddel dat je kunt inzetten om een interessante laag aan je verhaal te geven. Vervreemding houdt in dat afwijkend taalgebruik in een verhaal de gewone waarneming doorbreekt en de werkelijkheid in een nieuw daglicht plaatst. Het gewone wordt vreemd gemaakt.

Om te laten zien welk effect je hiermee kunt bereiken, lichten we drie verhalen van grote schrijvers voor je uit ter inspiratie.

1.    De Dubbelganger – Fjodor Dostojevski

Deze novelle gaat over de sociaal onhandige ambtenaar Jakov Petrovitsj Golyadkin die op een dag zijn exacte dubbelganger ontmoet. Hoewel ze er hetzelfde uitzien, is deze dubbelganger in tegenstelling tot hem juist ontzettend populair en charmant. Hij verschijnt bij veel verschillende sociale situaties in Golyadkin’s leven, -op zijn werk, op dezelfde feestjes- en vormt zo een bedreiging voor diens persoonlijke rollen en relaties. Naarmate het verhaal vordert wordt Golyadkin steeds gefrustreerder door dit evenbeeld dat overal opduikt, en zien we hem langzaam psychologisch achteruitgaan.

Afbeelding

Dostojevski maakt hierbij gebruikt van een constante wisseling tussen Golyadkin’s koortsachtige innerlijke monoloog en afstandelijke beschrijvingen vanuit de 3e persoon. Op een gegeven moment weet de lezer niet meer of een gebeurtenis echt plaatsvindt of dat het slechts een hallucinatie is van het hoofdpersonage. Er ontstaat vervreemding tussen het personage en zijn eigen identiteit, omdat hij steeds meer zijn grip op de realiteit verliest.  

Daarnaast worden in het verhaal sociale hiërarchie en conventies overdreven. Menselijke interactie wordt hierdoor kunstmatig en voelt niet meer natuurlijk aan. Dit is ook een voorbeeld van het vervreemdingseffect. De lezer ervaart vanuit Golyadkin een afstand tot sociale connecties. Dit brengt de beklemming over die Golyadkin voelt als hij steeds meer paranoïde wordt. Het voorbeeld van Dostojevski laat zien hoe je het vervreemdingseffect kunt gebruiken om een personage met psychologische problemen te schetsen. Op deze manier verweef je een gevoel van schizofrenie of paranoia in je tekst.

2.    Casa Tomada – Julió Cortázar

Dit korte verhaal van de Argentijns schrijver Julió Cortázar gaat over een broer en zus die samen in een groot huis wonen. Hun dagelijkse routines zoals schoonmaken en breien worden heel uitgebreid en nauwkeurig beschreven. Langzaam dringt iets het huis binnen waardoor ze delen van het huis moeten afsluiten en niet meer kunnen bewonen. 

Afbeelding

Cortázar legt veel nadruk op de dagelijkse routines, die hierdoor ineens een stuk meer beladen voelen. Een alledaagse handeling als een lade sluiten gaat nu bijvoorbeeld gepaard met verdriet: “It happened repeatedly (but only in the first few days) that we would close some drawer or cabinet and look at one another sadly”. Naast emotie wordt ook de herhaling van de actie benadrukt waardoor het een tijdsaanduiding krijgt. Een korte handeling waar je normaliter niet bij stilstaat krijgt nu een nieuwe gewichtigheid.

De vervreemding geeft hier een mysterieuze sfeer aan het verhaal. Het bouwt spanning op over wat het nu precies is dat het huis overneemt. Door afstand te creëren tot het dagelijkse en het daarmee te benadrukken, roept dit een onheilspellend gevoel op. Je kunt het vervreemdingseffect dus inzetten om een bepaalde nervositeit of spanning op te roepen.

3.    Die Verwandlung – Franz Kafka

Tot slot, een auteur die bekend staat om de vervreemdende en bizarre elementen die zijn werk kenmerken: Franz Kafka. In zijn novelle Die Verwandlung wordt Gregor Samsa op een dag wakker en ontdekt hij tot zijn schrik dat hij in een reusachtig insect is veranderd. Hiermee wordt een normale ochtend, waarin hij normaal gesproken zou opstaan om zich klaar te maken voor werk, ineens een hele bizarre situatie. Gregor is volledig geïsoleerd van zijn omgeving, hij kan namelijk niet communiceren met zijn ouders en zus. Als hij probeert te praten komt er alleen wat gepiep uit. 

Afbeelding

Een gewone doordeweekse ochtend, verliest zijn vanzelfsprekendheid en wordt ineens onbegrijpelijk en zelfs bedreigend. Net zoals in De Dubbelganger draagt dit een heel beklemmend gevoel over waardoor er een existentiële vervreemding wordt opgeroepen. De hoofdpersoon voelt zich niet langer thuis in zijn wereld.

Als je meer existentiële thema’s in je verhaal wil verwerken, zoals reflecties op het bestaan en de zin van het leven zelf, kun je door het vervreemdingseffect een afstand creëren tussen een personage en zijn dagelijks leven. Doordat het hoofdpersonage in dit verhaal ineens noodgedwongen uit dat dagelijkse leven wordt gehaald reflecteert hij er van een afstand op.