Nieuwe Dikke Van Dale

1864: Calisch en Calisch houden hun verklarend woordenboek Nederlands boven de doopvont. Dat is opvallend, want in hetzelfde jaar verscheen het eerste deel van het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Die parallel tussen het WNT en de Dikke Van Dale is nooit verdwenen. De reden is eenvoudig: woordenboeken bouwen altijd voort op bestaande woordenboeken, behalve enkele honderden jaren geleden. Maar dat is een ander hoofdstuk van de lexicologie. Calisch en Calisch wilden zich misschien minstens gedeeltelijk baseren op het WNT. Maar het WNT was in 1864 niet volledig: alleen het eerste deel van A tot ajuin verscheen. Voor alle andere woorden moesten C&C dus elders te rade gaan. Dat was het door hun vader uitgegeven Fransch-Hollandsch en Hollandsch-Fransch woordenboek. En dat zal wel weer op andere boeken hebben gesteund. Het Nederlands-Franse deel van het Nieuw Fransch-Nederduitsch en Nederduitsch-Fransch Woordenboek van S.J.M. van Moock werd door Van Dale gecombineerd met het werk van C&C, en zo ontstond in 1872 de eerste Van Dale. In 1998 werd het WNT eindelijk voltooid, en gedurende al die jaren werd bij elke nieuwe editie van de Dikke Van Dale geput uit de resultaten van de WNT, aangevuld met zelfs inzendingen van de gebruikers. Er is echter een probleem met het WNT: het werk was zo groots opgevat, dat op een bepaald moment werd besloten niet alle Nederlandse woorden op te nemen. Daarvoor werd zelfs een ander project opgestart. Bovendien had het WNT wetenschappelijke pretenties: elke ingang is een poging om de etymologie van het woord te beschrijven, en niet alleen de betekenis ervan. Het boek werd ook afgeladen met vindplaatsen van de woorden, om te bewijzen dat de vastgestelde etymologische, grammaticale en semantische ontwikkelingen juist waren. Daardoor is het om woorden op te zoeken compleet onbruikbaar. Nog erger is dat het is gespeld volgens de spellingregels uit de 19e eeuw, zelfs toen die al lang waren opgegeven. Zeker daardoor is het voor de huidige gebruikers onleesbaar. Het resultaat was in elk geval dat iedere nieuwe Van Dale dikker werd. De eerste uitgave was al omvangrijk, maar kon nog als één deel worden gepubliceerd. Uiteindelijk groeide het uit tot de huidige drie delen, en naar verluid zou het daar bij blijven. Dat is echter de vraag: ook deze uitgave telt weer meer woorden dan de vorige, zelfs al werden er heel wat geschrapt. Het boek werd aangevuld met allerlei nieuwigheden, die voor het WNT niet eens denkbaar waren. Zoals app. Leuk is dat de Dikke Van Dale de etymologie niet helemaal heeft opgegeven. Die wordt bij sommige lemma in een andere kleur weergegeven, zodat bij 'app' wordt vermeld dat het is afgeleid van het Engelse 'application'. Soms staat er ook een datum bij, 'Apostaat' blijkt al in 1504 in het Nederlands voor te komen. In de vorige editie werden in de Van Dale ook illustraties toegevoegd. Dat is noodzakelijk om te voorkomen dat je in cirkeltjes leest. De tekeningen zijn wat klein, en er zouden er meer mogen zijn. Het zou bijvoorbeeld geen slecht idee zijn om bij 'wiskunde' of een gelijkaardig woord meerdere wiskundige figuren samen af te beelden. Er zijn ook niet echt veel afbeeldingen. Als je wat bladert, moet je zelfs wat geluk hebben om er eentje te vinden. Op dat gebied kan het boek dus nog worden verbeterd. Toen de nieuwste editie werd voorgesteld, gewaagden sommigen dat het de laatste papieren versie zou zijn. Wij betwijfelen dat. Om te beginnen is de Van Dale nooit iets geweest dat echt in grote aantallen werd gekocht. Het is altijd een boek geweest dat je één of twee keer in je leven kocht om er zo lang mogelijk mee te doen. De normale huidige prijs is 179 euro, en de voorintekenprijs was 149 euro. Ter vergelijking: de nieuwe editie van 1984 kostte 6000 BEF, dus eigenlijk evenveel als de huidige voorintekenprijs. En dat was dertig jaar geleden. Het is dus nooit een boek geweest dat je er even tussendoor kocht. Waarom zou dat nu anders zijn? En waarom zou het dan nu worden weggeconcurreerd door internettoepassingen? Overigens: wie de papieren versie koopt, krijgt er gratis internettoegang bij. Sommigen wijzen erop dat mobiele toepassingen zo'n zwaar boek van ongeveer zes kilogram overbodig zouden maken, maar mobiele toepassingen zijn evenmin altijd handig. Dus dat zit ook wel snor. En de kleinere pocketwoordenboeken verschijnen ook nog altijd. Dus ergens zal dat papieren woordenboek wel overleven. Er zijn enkele nadelen, maar er zijn ook voordelen. Nog altijd slaagt geen enkel computerscherm erin om hetzelfde overzicht te bieden als een blad papier. We herinneren ons zelfs dat het schrijven op beeldscherm een aanpassing vroeg doordat het overzicht slechter was. En de Dikke Van Dale heeft aan die overzichtelijkheid nog bijgedragen, doordat bij lange lemma ook een mini-inhoudsopgave staat. De encyclopedische waarde is versterkt doordat er kaderteksten werden toegevoegd, maar die beperken zich tot vaktermen uit de taalwetenschap, spelling en lexicografie. Rekening houdende met de soms waanzinnige veranderingen die de Spellingcommissie de laatste decennia probeerde door te voeren (o.a. het hilarische '1 aprilgrap' i.p.v. '1-aprilgrap'), is dat heel welkom. Met deze nieuwe Van Dale zijn we weer gered voor tien jaar. Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse taal, 2015, 15e editie, Van Dale Lexicografie, 179 euro (voorintekenprijs 149 euro)