De toon maakt de muziek

C’est le ton qui fait la musique - die uitspraak gaat niet zozeer over muziek, maar over de toon van een gesprek. Hoe je met je keus van woorden en zinnen de gevoelstemperatuur van een mondelinge of schriftelijke uiting kunt bepalen. Van ijskoud tot bloedheet.

---

Maar het hoeft niet altijd over die extremen te gaan. Juist met subtiliteiten kun je fijntjes het karakter van een dialoog of een personage schetsen. Vergelijk deze zinnen bijvoorbeeld:

‘Dat is niet mijn gewoonte,’ zei ze hooghartig.

‘Dat is niet mijn gewoonte,’ zei ze koeltjes.

‘Dat is niet mijn gewoonte,’ zei ze kil.

Alle drie de woorden ‘hooghartig’, ‘koeltjes’ en ‘kil’ zijn varianten op een gevoel dat ze weergeven: de spreekster en de aangesprokene staan niet echt op één lijn.

Varianten dus. Zoals ik ze ervaar, geeft ‘hooghartig’ vooral aan dat de spreekster zichzelf superieur voelt aan de aangesprokene. ‘Koeltjes’ en ‘kil’ laten mij voelen dat de spreekster het niet eens is met de ander en hem of haar daarom veracht of dat kwalijk neemt. ‘Kil’ gaat nog wat meer richting poolcirkel dan ‘koeltjes’.

Woorden zijn magisch. Je kunt er sfeer en verwachtingen mee scheppen zonder dat je die letterlijk beschrijft. Zeg je: 'Mark droop af', dan geef je de scène een lading die je niet hebt bij het neutrale 'Mark ging weg'. ‘ "Je bent een klootzak," beet Rita hem toe', komt anders over dan ' "Je bent een klootzak," zei Rita boos'. Als je schrijft over Tanja en haar kleine droompjes, laat je weten dat Tanja geen grote ambities heeft.

Met de toon van woorden en zinnen in je boek kun je dus veel informatie geven. Maar er zijn ook valkuilen: een woord kan voor de ene lezer een andere gevoelswaarde hebben dan voor de andere. Taal leeft immers en betekenis kan vloeibaar zijn. Was ‘schavuit’ vroeger puur negatief bedoelt, tegenwoordig kan het liefkozend klinken. De context kan vaak helpen maar niet altijd. Zo dacht ik vroeger dat ‘minzaam’ geringschattend en misprijzend bedoeld was - misschien vanwege de associatie met ‘minachten’. Maar toen kwam ik er achter dat ‘minzaam’ vriendelijk betekent. En vervolgens bleek dat het ‘vriendelijk, maar uit de hoogte’ betekent – aardig zijn tegen iemand die je minder acht dan jezelf.

Toch een beetje ‘minachtend’, dus.

Beïnvloeding

Taal is dus niet neutraal. Maar dat ‘gevoel geven’, dat ‘kleuren’, kan veel verder gaan dan ‘hooghartig’, ‘koeltjes’ en ‘kil’. Met het juiste taalgebruik kun je, al dan niet slinks, bepaalde emoties, een bepaald idee, een bepaalde overtuiging, in iemands hoofd manoeuvreren: framing. Door sommige aspecten uit te lichten en andere niet, door woorden te gebruiken met een specifieke, positieve of juist negatieve lading, kan een verhaal in een heel ander licht komen te staan. Een frame wordt zo een roze of heel donkere bril.

Ideaal dus voor bijvoorbeeld politici, die er dan ook dankbaar gebruik van maken. Denk bijvoorbeeld aan Pro Life, waardoor je zou kunnen denken dat een vrouw die een abortus heeft, tégen het leven is. ‘Linkse hobby’s’ klinkt een stuk negatiever dan ontwikkelingshulp en milieubescherming.

Framing kun je heel effectief in je boek inzetten. Zoals een gebeurtenis die je door de ogen van twee verschillende personages laat zien. Een #MeToo-onderwerp, bijvoorbeeld: eerst vertelt een man hoe hij een vrouw heeft versierd, die helemaal voor hem gevallen is, en dan vertel je dat vanuit het perspectief van de vrouw, die dat heel anders heeft ervaren. Als je daarbij de juiste woorden en beschrijvingen gebruikt, worden het twee heel verschillende verhalen over eenzelfde gebeurtenis.

Tot slot: zoeken naar het juiste woord

Dimitri Verhulst, schrijver van o.a. het Boekenweekgeschenk 2015, gaat heel slim om met begrippen en ervaringen waarvoor hij niet het juiste woord kan vinden: hij besteedt het uit aan zijn personage. Die mijmert dan over bijvoorbeeld liefde of ziel of nog iets anders, en peinst over betere, krachtigere woorden daarvoor. Goeie tip, van Dimitri. 

Veel fraaie tonen gewenst!