Deze zomer beslist de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, mevrouw Bussemaker, over het voortbestaan van de Wet op de Vaste Boekenprijs. Voor vier partijen wordt dit een belangrijk besluit: voor de lezer, de schrijver, de boekhandelaar en de uitgever. En er is nog een vijfde partij, om wie het allemaal draait: het boek zelf - die komt aan het eind van dit artikel aan bod.

Door Thérèse Major

Wat is de Wet op de Vaste Boekenprijs?

De Wet op de Vaste Boekenprijs verordent dat een boek voorzien wordt van een vaste prijs, die de uitgeverij bepaalt. In winkel A kost daarom een boek net zo veel als in winkel B.

Wat betekent dit voor de lezer?

De lezer heeft de zekerheid dat hij overal dezelfde prijs betaalt voor een boek dat hij wil aanschaffen. Zijn voordeel: hij kijkt nooit op zijn neus omdat hij te veel betaalt. Zijn nadeel: hij kan niet vergelijken. Hij kan ook niet onderhandelen over bijvoorbeeld een kwantumkorting, zoals dat in de vrije markt met andere producten soms wel kan.

Wat betekent het voor de schrijver?

De schrijver die met de uitgever van zijn werk het Modelcontract voor de uitgave van oorspronkelijk Nederlandstalig literair werk hanteert, ontvangt royalty's over de door de uitgever vastgestelde verkoopprijs (artikel 10.2).

Wanneer de Wet op de Vaste Boekenprijs wordt gehandhaafd, is de schrijver verzekerd van een vast inkomen. Wordt de Wet op de Vaste Boekenprijs losgelaten, dan komt die zekerheid op losse schroeven te staan, omdat de uitgeverij aan de ene boekhandel mogelijk een andere verkoopprijs berekent dan aan de andere.

Voor schrijvers die in eigen beheer of on-demand zelf hun werk uitgeven, geldt de Wet op de vaste boekenprijs niet, mits zij per stuk hun exemplaren verkopen.

Wat betekent het voor de boekhandelaar?

Een boekhandel is een commerciële onderneming, en een ondernemer heeft niet alleen met verkoop te maken, maar vooral ook met inkoop. Wanneer hij een reductie van 5% op de inkoopgebonden kosten kan realiseren, levert hem dat - in een fysieke omgeving - twee keer zo veel rendement op als bij hetzelfde percentage meer omzet.

Doorgaans koopt een boekhandelaar een boek in met een korting van 42% op de verkoopprijs. Wanneer de Wet op de Vaste Boekenprijs wordt gehandhaafd, valt er door vooral de kleine, zelfstandige boekhandelaar nauwelijks te onderhandelen. Hij is het immers niet die de prijs bepaalt, maar de uitgever, en tweeënveertig procent is tweeënveertig procent (*).

Wordt de Wet losgelaten, dan ontstaat er voor iedere boekhandelaar - lees: inkoper - meer speelruimte. Hij kan dan enerzijds met zijn inkoop spelen, anderzijds met zijn marge. Tegelijkertijd geeft die speelruimte ook gelegenheid voor concurrentie. De visie van een kleine, zelfstandige boekhandelaar vind je hier.

Wat betekent het voor de uitgeverij?

Evenals de boekhandelaar is de uitgeverij een commerciële partij. Wanneer de Wet op de Vaste Boekenprijs gehandhaafd blijft, kan de uitgeverij de verkoopprijs voor het boek dat zij uitbrengt, zelf blijven bepalen. Zij doet dit op grond van een berekening van haar kostprijs plus winstopslag plus 42% voor de boekhandelaar. Haar onderhandelingsruimte bij een boekhandelaar die meer korting wil, zit in haar eigen winst waarvan ze desgewenst een stukje kan inleveren.

Maar met of zonder vaste boekenprijs: een uitgeverij zal geen boek kunnen aanbieden onder de kostprijs (met al dan niet een deel van haar winstopslag). Wat er vervolgens met de prijs van een boek op zich gebeurt in de winkel, heeft voor haar in financieel opzicht weinig directe invloed.

De vijfde partij

De vijfde partij, die in de inleiding al even anoniem genoemd werd, is natuurlijk het boek zelf. Wat betekent het handhaven dan wel loslaten van de Wet op de Vaste Boekenprijs voor het boek?

Een boek is een in een vorm gegoten geestelijk product, en over geestelijke producten valt veel te zeggen, maar niet dat ze een inkoop- of een verkoopprijs hebben: de geest komt om niet, en valt daarom niet te verhandelen. Dat betekent niet dat zijn voortbrengselen geen bepaalde bescherming mogen hebben; wat is kostbaarder dan de vrucht van een vrije geest?

De vraag is echter of die bescherming à priori een klinkende munt is. Misschien is een boek beter af bij een andere vorm van protectie: die van gegarandeerde publicatie in een veilige omgeving. Dit kan een boekwinkel zijn, maar ook de website ervan, of de website van een uitgeverij, krant, magazine, van een lezer of van de schrijver zelf.

De waarde van het boek kan dan bepaald worden door het aantal keer dat het verkocht of gedownload wordt. Hoe revolutionair zou het zijn dat een boek in waarde steeg - dus meer ging kosten - naarmate het vaker gekocht of gedownload werd? Zo'n omgekeerde prijsstrategie kan speculatief werken (er kan een run op een boek ontstaan, omdat wie het eerst koopt, het voordeligst uit is), wat niet alleen de bekendheid van een boek kan bevorderen, maar ook de prijscumulatie ervan.

Conclusie

De Wet op de Vaste Boekenprijs beschermt niet het boek, zij beschermt de handel. Die twee moeten daarom apart van elkaar beschouwd worden, en de overheid in de persoon van de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft meer verantwoordelijkheid voor het beschermen van geestelijk aanbod voor haar bevolking dan voor de bepaling van handelsprijzen. Daar is een ander ministerie voor, namelijk dat van Economische Zaken.

Het is aan deze twee ministeries gezamenlijk om met toewijding aan de zaak een besluit te nemen dat de belangen van alle genoemde partijen constructief behartigt.

(*) Grotere boekhandelaren - ketens - kunnen vanwege het volume dat ze bestellen, hogere inkoopkortingen dan 42% bedingen.

Een zelfstandige boekhandelaar over de vaste boekenprijs

Voor Rudolf Sietsema, eigenaar van Boekhandel Barth, een zelfstandige boekhandel in het hart van een kleine provinciestad, is de Wet op de Vaste Boekenprijs van levensbelang.

'Wanneer de vaste boekenprijs losgelaten wordt, kan ik mijn winkel sluiten,' zegt hij. 'Vaak kopen mensen een boek omdat het besproken is op televisie, in de krant of in een tijdschrift. De grote ketens en internetwinkels als bol.com zullen gaan stunten zodra de adviesprijs bekend is, en het boek tegen een hoge korting aanbieden. Bij mij zal niemand dan dat boek nog komen kopen, want ik moet een hogere prijs aanhouden om kostendekkend te kunnen werken.'

De gevolgen van het afschaffen van de Wet op de Vaste Boekenprijs voor de consument zullen volgens Sietsema vierledig zijn:

1. Ten eerste zal hij bij de zelfstandige boekhandelaar een uitgekleed assortiment aantreffen, namelijk alleen dat aanbod dat de boekhandelaar zich kan permitteren om in te kopen - voor het populaire aanbod kan hij geen concurrentie aangaan met stunters.
2. Daarnaast zullen de boeken die wél aanwezig zijn, duurder worden, omdat een lagere oplage in kleinere porties ingekocht wordt, die de winstmarges drukken. Deze boekprijzen compenseren met goedlopende titels zal meer niet gaan, omdat de boekhandelaar niet kan concurreren met stuntende collega's.
3. Ook zullen er veel goed geoutilleerde verkooppunten verdwijnen, omdat veel zelfstandige boekhandelaren het loodje zullen leggen in de concurrentiestrijd.
4. Door de mindere beschikbaarheid van een gevarieerd boekenaanbod zal er - mogelijk juist in de provincie - minder gelezen worden, waardoor verarming op cultureel gebied ontstaat.

'Het mag oubollig klinken,' zegt Sietsema, 'maar de overheid in de persoon van de minister van onderwijs, cultuur en wetenschap heeft ook een bepaalde opvoedende taak: zorgen dat het culturele goed voor iedereen bereikbaar en beschikbaar blijft, zodat de bevolking, ook buiten de Randstad, zich kan blijven ontwikkelen.'

What If …
Als de vaste boekenprijs opgeheven wordt, wat leveren stuntprijzen dan op?

uitgaand van een gemiddelde boekenprijs van € 12,50

Wanneer je uitgaat van de gemiddelde vaste prijs van een boek à € 12,50, genereert een boekhandelaar bij verkoop van 100 boeken een omzet van € 1.250.

Wordt de vaste boekenprijs losgelaten, en verlaagt de boekhandelaar de prijs met bijvoorbeeld 20% - waardoor hij op een boekprijs van € 10 uitkomt - dan moet hij 25 boeken meer verkopen (dit is 25%) om dezelfde omzet te behalen als bij de vaste boekenprijs.

Gaat een boekhandelaar stunten en verlaagt hij de prijs met een percentage van 40 % - waardoor hij op een boekprijs van € 7,50 uitkomt - dan moet hij 67 boeken meer verkopen (dit is 67%) om op dezelfde omzet uit te komen.

Je zou dus zeggen: stunten is ten opzichte van de vaste boekenprijs niet erg lucratief. Maar hoe voordeliger een boekverkoper inkoopt, des te meer marge hij creëert om met zijn verkoopprijs te schuiven. En wanneer één boekhandelaar met stunten begint, zullen andere boekhandelaren mee moeten doen, omdat boekkopers altijd kiezen voor de laagste prijs.

Het advies van de Autoriteit Consument en Markt onder de loep

Dat kopers altijd zullen kiezen voor de laagste prijs van een boek, is een van de redenen waarom de Autoriteit Consument en Markt, die toezicht houdt op o.a. concurrentie, veronderstelt dat er na afschaffing van de vaste boekenprijs meer boeken zullen worden verkocht.

Gemeten effecten in Engeland en Denemarken laten dat ook inderdaad zien: in Engeland daalden de (fictie)boekenprijzen met 12% en de boekenverkoop steeg er met 50%.

Daarbij mag echter wel opgemerkt worden dat dit resultaat voor de boekverkoper extra inspanning en investering vraagt, omdat 50% meer verkoop niet gelijk staat aan 50% meer verdienste (zie de tabel en uitleg hierboven). Het antwoord op de vraag waarmee dit gecompenseerd gaat worden, ligt nog in het verschiet.

À priori valt ook niet te verzekeren dat Nederlandse consumenten voor het geld dat ze op de aanschaf van een boek besparen net als de Engelsen nóg een boek zullen kopen. Misschien kopen ze een geheel ander product; Nederlanders zijn Nederlanders, geen Britten.

Tevens is het onbekend of boeken in Nederland zonder vaste boekenprijs ook daadwerkelijk goedkoper zullen worden, noch hoeveel goedkoper - en evenmin of de overheid daaraan zal bijdragen door de btw op een boek af te schaffen, zoals dat in Engeland gebeurde.

Tot slot is het aanvoeren van enkel Engelse en Deense gegevens selectief; er zijn in Europa meer landen die wél de vaste boekenprijs hanteren dan niet. Onderstaande lijst van landen met de bestverkopende boekhandelaren in Europa geeft enig inzicht:

Om gegevens om te zetten tot vergelijkingen die inzicht geven, zijn zorgvuldiger uitkomsten van parallelonderzoek nodig dan de Autoriteit Consument en Markt deed met het aanvoeren van informatie die vooral het eigen standpunt positief illustreerde.

Wat echt nodig is, is een langetermijnvisie op enerzijds een faire prijsstrategie en anderzijds een alternatieve vorm van waardering voor het boek. Het is aan de Nederlandse overheid, daarover een voor Nederland in alle opzichten afgewogen besluit te nemen dat zo veel mogelijk mensen baat, en er zo weinig mogelijk schaadt.

Bij tabel
(*) 4 uitgevers bedienen 2/3 van de markt
(*) Noorse wet
(*) 36% daling boekverkoop in Polen