Schrijven om te begrijpen

Veel schrijvers hebben de ervaring dat je soms (of vaak zelfs) bij het schrijven erachter komt hoe je verhaal écht in elkaar zit. Het lijkt dan alsof je jezelf iets op ziet schrijven waarvan je denkt: ‘Aha, dat wist ik nog niet.’ Je kunt dus begrip en nieuwe ideeën ontwikkelen door te schrijven. Dat staat haaks op de opvatting dat je die ideeën juist eerst moet hebben, en ze vervolgens alleen nog maar hoeft op te schrijven – alsof het schrijven dus alleen het vormgeven van inhoud is.

Veerle Baaijen van de Rijksuniversiteit Groningen deed onderzoek naar deze twee opvattingen over schrijven: denken dóór of vóór het schrijven? In haar proefschrift, The development of understanding through writing, komt ze tot de conclusie dat je inderdaad kunt denken door te schrijven. Anders gezegd: ideeën kunnen ook het resultaat zijn van het impliciete taalproductieproces, niet alleen van een expliciet denkproces. Voor veel schrijvers is dat herkenbaar.

Wat het proefschrift echter ook laat zien, is dat een schrijfproces waarbij je nieuwe ideeën en begrip ontwikkelt niet bij alle schrijvers automatisch een goede tekst oplevert. Baaijen onderscheidde twee groepen die van elkaar verschillen in de mate waarin ze gericht zijn op hun omgeving ('monitoren'):

• Hoge self-monitors zijn zich zeer bewust van de eisen en wensen van de omgeving, en passen hun tekst daarop aan. Zij kunnen het beste een onderscheid maken tussen enerzijds ideeën genereren (grillig proces: door de tekst springen, zinnen stukje bij beetje formuleren, niet vooraf een structuur bedenken) en anderzijds het schrijven van een goede, lezergerichte tekst. Dat vergt een ‘netter’ en meer gepland proces: wel met een vooraf bedachte structuur, en dan zin-voor-zin uitschrijven.

• Lage self-monitors zijn minder gericht op hun omgeving; zij zijn meer geneigd te schrijven als de, om met Willem Kloos te spreken, ‘allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’. Voor hen geldt dat ze én een betere tekst schrijven én daar meer van leren als ze zo veel mogelijk vrij door de tekst springen. Niet van tevoren al een structuur opzetten, maar gewoon beginnen en door de tekst heen stukjes zin schrijven en wijzigen, enzovoort. Een grillig verloop van het schrijven dus. Dat noemt Baaijen ongeplande zinsproductie en een non-lineaire aanpak.

Een ander interessant resultaat is dat de opvattingen van de schrijver over schrijven uitmaken voor de tekstkwaliteit. Baaijen onderscheidt twee typen: de opvatting dat schrijven vooral het weergeven van bronnen is (‘transmissie’), en dat schrijven juist het zelf vormgeven van inhoud is (‘transactie’). Schrijvers met een transactie-opvatting schrijven beter. Die met de transmissie-opvatting hebben baat bij het vooraf ontwerpen van de structuur (outline): hun tekst wordt er beter van. Bij de transactie-schrijvers maakte dat niet uit.

Wat kun je hier nu mee? Nou ja, eerst een disclaimer: Baaijen deed onderzoek onder studenten, aan één schrijftaak. Het is niet duidelijk hoe generaliseerbaar haar resultaten zijn. Maar mij lijken dit zinvolle praktijktips:

1. Het is relevant hoe je jezelf als schrijver ziet. Ben je een doorgeefluik van informatie of een schepper van nieuwe inhoud?
2. Niet voor iedereen is het even nuttig om van tevoren een structuur te ontwerpen. In geval van twijfel is het handiger het wel doen, lijkt het. Transactie-schrijvers en hoge self-monitors hebben er baat bij. Voor anderen volstaat het vooraf nadenken over de hoofdboodschap (want dat waren Baaijens twee condities in de voorbereiding van de schrijftaak: een structuur ontwerpen óf alleen nadenken over een kernuitspraak).
3. Freewriting helpt echt! Vooral als het je nog niet helemaal helder is wat je nu wilt zeggen, wat je hoofdboodschap is bijvoorbeeld. Pak pen en papier, denk niet te veel na van tevoren, en schrijf! En laat dat rustig rommelig en grillig schrijven zijn - echt geen probleem, juist goed! Als je het maar wel onderscheidt van schrijven van de lezergerichte versie. Ook voor lage self-monitors is dat de veilige aanpak.

Bron: Baaijen, Veerle. The development of understanding through writing. Groningen dissertations in Linguistics 107. Groningen: 2012.

Door: Louise Cornelis
Louise is zelfstandig trainer tekst & communicatie en ze schrijft over schrijven en over sport. Zie www.lhcornelis.nl en www.afzienvoorbeginners.nl.