De gereedschapskist van de schrijver: vertraging en versnelling

In dit deel van De gereedschapskist van de schrijver kijken we naar snelheid. De afwisseling tussen versnelling en vertraging, spanning en ontspanning, helpen het ritme van je verhaal te bepalen. Hoe werken versnellingen en vertragingen? En hoe wissel je deze af?

Vertelde tijd en verteltijd

De verteltijd van een verhaal is afhankelijk van het aantal zinnen, bladzijdes of hoofdstukken dat gebruikt wordt. De vertelde tijd refereert juist naar de tijd die binnen het verhaal verstrijkt.
Het verschil tussen de twee is makkelijk te illustreren aan de hand van dit voorbeeld:

‘Vier gelukkige jaren bracht zij door in haar nieuwe dorp, totdat op een dag ....’

De verteltijd is hier een halve zin, terwijl de vertelde tijd maar liefst vier jaar bestrijkt.

Vertraging 

Je kunt versnellingen en vertragingen in je tekst aanbrengen.
Door een kort moment heel uitvoerig te beschrijven, kun je je tekst vertragen. De snelheid waarmee gebeurtenissen elkaar opvolgen neemt hierdoor af. Veel schrijvers kiezen ervoor juist in spannende momenten een vertraging aan te brengen. Door de climax steeds uit te stellen, krijg je de lezer op het puntje van zijn stoel.
Je kunt een vertraging ook gebruiken om een hele intense gebeurtenis te beschrijven. Door elk detail uitvoerig aandacht te geven, wordt benadrukt hoe belangrijk een gebeurtenis voor een personage of voor het verhaal is. Bijvoorbeeld: een herinnering die in geuren en kleuren omschreven wordt en tot in detail is uitgeschreven, heeft duidelijk meer gewicht dan een vluchtige verwijzing.

Arthur Goldon gebruikt in zijn historische roman Dagboek van een geisha (1997) bijvoorbeeld zo’n vertraging wanneer zijn hoofdpersonage voor het eerst haar grote liefde ontmoet.

‘Ik zou die man graag voor je willen beschrijven, maar ik kan maar één manier bedenken om dat te doen. – door je iets te vertellen over een bepaalde boom die aan de rand van de kliffen van Yoroido stond.’

Vervolgens vertelt het personage een halve pagina over het uiterlijk van deze boom en vergelijkt dit met het uiterlijk van de man die ze voor zich heeft. De ontmoetingsscène trekt zich uit over totaal zes pagina’s, terwijl de vertelde tijd waarschijnlijk nog geen vijf minuten is.

Versnelling

Door een langere tijdsperiode in een paar zinnen te omschrijven, breng je een versnelling aan in je verhaal. Door dit te doen kun je minder interessante of relevante gebeurtenissen in je verhaal inkorten, waardoor je tekst vlotter leest. Een versnelling kun je echter ook gebruiken om een nieuwe context duidelijk te maken: door bepaalde ontwikkelingen versneld kenbaar te maken aan je lezer, is deze weer op de hoogte gebracht voor je het verhaal voortzet.
In Dagboek van een geisha zitten veel van zulke versnellingen, bijvoorbeeld:  
‘In het voorjaar van 1934, toen ik al meer dan twee jaar op de opleiding zat, vonden Hatsumomo en Moeder het moment gekomen dat Pompoen haar debuut als leerling-geisha maakte.’

Ritme

Het is belangrijk vertragingen en versnellingen af te wisselen. Stukken waarin de spanning wordt opgebouwd, moeten worden afgewisseld met stukken waarin de lezer bij kan komen. Zo zorg je voor een goed ritme in je tekst. Er zijn een aantal middelen waarmee je het tijdsverloop en het ritme van je tekst verder kunt sturen, bijvoorbeeld:

Dialoog
Een vlotte dialoog – met weinig onderbrekingen – zorgt voor meer snelheid in je verhaal.

Jump cuts
Een scène verplaatst zich - zonder overgang of uitleg - naar een andere locatie. Er wordt hierbij een stukje in de vertelde tijd overgeslagen, de lezer moet dit zelf invullen. Jump cuts komen vaak voor in films.

Zinsbouw
Zinsbouw kan ook invloed hebben op het ritme van je tekst: passieve zinnen (Zijn hand wordt door mij fijngeknepen.) vertragen, terwijl actieve zinnen (Ik knijp zijn hand fijn) versnellen.

Bronnen:
Writers Digest
DBNL