Ik ben voor de gulden middenweg. In veel gevallen volstaat zeggen, en ik vind het zeker niet storend om dat werkwoord verschillende keren in een dialoog te gebruiken, maar een beetje variatie kan volgens mij ook geen kwaad. Ik erger me wel eens aan schrijvers die krampachtig zeggen proberen te vermijden, maar niet zo veel als aan schrijvers die bij iedere "zei hij" een bijwoord menen te moeten toevoegen. Dan duizend keer liever "lachte hij" dan "zei hij lachend".

Ik ben het met Hekate eens vragen en zeggen doet het negen op de tien keer geweldig, en met lezen vind ik het fijn als ze niet de meest rare woorden bedenken om die woorden te ontwijken... Al vind ik niet dat een ander woord niet mag. Ik vind het prima als er een keer siste, mompelde, vertelde, antwoordde.. etc. staat. Ook vind ik al die onnodige bijwoorden irritant worden. Bij de meeste gevallen lees je aan de tekst van de dialoog zelf al in wat voorn emotie het is geschreven, of op wat voorn manier het gezegd werd.

Een gezonde balans. Ik vind het zelf wel fijn om af en toe eens een variatie te gebruiken. Je kunt met zoiets toch een betere sfeer oproepen, je kunt er meer informatie in kwijt en de nederlandse taal heeft die woorden ook niet voor niets (de mensen die zeggen dat je alles uit de dialoog zelf moet kunnen afleiden (dus of iets geschreeuwd, gemeld of gesuggereerd wordt), praten poep. Ten eerste is het niet altijd waar en ten tweede kun je dan bijna alles wel weglaten, dat geldt dan niet alleen voor dialogen maar voor alles. En dan krijg je echt hele saaie teksten). Ik heb wel eens een eerste versie van een verhaal geschreven waarin ik bijna alleen maar variaties gebruikte en geen "zeggen" of "vragen", maar dat las echt voor geen meter, dat gaat echt heel erg irriteren.

Melden, voorstellen, suggereren, opmerken, etc. vind ik absoluut niet mooi. Dat iemand iets suggereert of opmerkt etc. blijkt vast ook wel uit de dialoog zelf. Ik vind ze overbodig. In mijn eigen teksten hou ik het dan ook bij constructies die iets zeggen over de vorm van de stem: zeggen, vragen, fluisteren, gillen, schreeuwen en roepen.

Zeggen en vragen doen het doorgaans prima; werkwoorden die modulatie van de stem aangeven zijn soms ook nuttig. En af en toe een variatie voor de broodnodige afwisseling of precisering. Een aangepast werkwoord kan veel woorden schelen.

Het ligt ook maar aan het soort dialoog dat je schrijft. Sandro Veronesi is een meester m.i. in het dialoog schrijven zonder enkele toevoeging. De suggestie zit 'em helemaal in hoe de personages spreken. Maar dat is geen stelregel. Net als de anderen zeggen: een gulden middenweg. Over het algemeen gebruik ik vragen en zeggen, en af en toe sissen, mompelen, fluisteren, etc.

Het moet een functie hebben in het verhaal. Alleen doen als het de dialoog ondersteund, maar absoluut niet om voor de verandering eens iets anders dan 'zei' te schrijven. Het prachtigste vind ik deze zinnen uit 'Het leven is vurrukkulluk' van Remco Campert:

'Dat zei grootvader ook altijd, als ik hem zijn nachtkus kwam brengen,' memoreerde Panda. 'Ach, op een oude fiets moet je het leren,' vélozoveerde de juffrouw, terwijl ze Panda een knipoog gaf. [...] 'God weet dat het leven zwaar genoeg is,' theologiseerde ze. 'Tja...' abstraheerde Panda. 'Mijn man zaliger zei altijd: achter de wolken dreigt de sneeuw,' meteorologiseerde de juffrouw vervolgens. En met een berustend uitgesproken: 'Het leven is een onontwarbare kluwen,' konkluweerde ze.

Daar gaat mijn schrijvershartje wel sneller van kloppen!

Dialogen worden overschat. Zeker die in de directe rede. In een goede dialoog is een zei hij zelden nodig omdat je uit wat er gezegd wordt kunt opmaken wie het zegt. Of uit de context, of de opbouw in alinea's. Dialogen kunnen vaak behoorlijk ingedikt worden zonder dat er iets verloren gaat. Je kunt je dus eerst afvragen of dat zei hij of welke variatie erop wel nodig is. "Een grap!" Hij lachte. vind ik natuurlijker dan "Een grap!" lachte hij. of "Een grap!" zei hij lachend.

@ Via: prachtige tekst, inderdaad. :) Daarom is het literatuur. Maar het is een spel dat je niet door kunt spelen, want dat wordt op den duur heel vervelend. Tegelijkertijd ook weer inspirerend!

Als schrijver moet je kunnen doseren, en daar is Campert net heel goed in. Ik denk dat hij wel meer geschreven heeft dat in de handen van een minder bekwaam iemand flauw geworden zou zijn.

Als het mogelijk is, vermijd ik toevoegingen als 'zei hij' of 'vroeg hij'. Maar als uit de context ook maar enige twijfel kan ontstaan, wie aan het woord is, dan is het wel zo duidelijk dat je toevoegt wie het zegt. Zelf gebruik ik ook wel variaties op 'zei hij' of 'vroeg hij', maar met mate. Soms vind ik de nuancering die in woorden als 'suggereren' of 'fluisteren' besloten ligt, mooier of juister. Al realiseer ik me wel dat een lezer daar mogelijk overheen leest. Dat vind ik een lastig punt; de subjectieve blik waarmee je naar je eigen teksten kijkt.

1. a: Mopperend kroop ze onder de bank om de laatste broodkruimels op te zuigen (gek mens, trouwens die zoiets doet :D ). 'Wanneer breekt de dag aan dat jij leert zonder morsen te eten?' vroeg ze. 1. b: 'Wanneer breekt de dag aan dat jij leert eten zonder morsen?' mopperde ze, terwijl ze onder de bank verdween om de laatste broodkruimels op te zuigen. 2. a: Appel smakkend las hij zijn boek. Het sap droop langs zijn kin toen hij zei: 'Lekker!' 2. b: 'Lekker!' smakte hij, met de appel in zijn hand boven zijn boek. Het kan alle twee. Toch een kwestie van smaak, denk ik.

Ik weet niet of het alleen een kwestie van smaak is. Om te beginnen vind ik dat je bij 1a een andere moeder neerzet dan bij 1b. Bij 1a zie ik meer een slovende moeder voor me, dan bij 1b. Ze moppert wel, maar niet op haar kind (of man ;)). En bij de tweede zin vind ik de eerste optie beter, want beeldender, hoewel ik nooit zou kiezen voor 'Appel smakkend'. Wat betreft het beeldende aspect geldt mijns inziens wel dat die tussenzin (het sap droop langs zijn kin) ook verwerkt had kunnen worden in zin 2b. Ik herinner me bovendien dat Maarten 't Hart in 'Dienstreizen voor een thuisblijver' iets schrijft over de positie van woorden in een zin, wat er op neerkomt dat het niet handig is om de meest spannende informatie meteen weg te geven. Ik heb het boek helaas niet bij de hand (iemand anders misschien?) anders zou ik hier graag precies weergeven wat hij schrijft.

Ik herinner me bovendien dat Maarten 't Hart in 'Dienstreizen voor een thuisblijver' iets schrijft over de positie van woorden in een zin, wat er op neerkomt dat het niet handig is om de meest spannende informatie meteen weg te geven. Ik heb het boek helaas niet bij de hand (iemand anders misschien?) anders zou ik hier graag precies weergeven wat hij schrijft.

Heb dat boek niet gelezen, maar ik las iets soortgelijks in een ander boek en ben het vaker tegen gekomen. Het gaat erom dat je de clou van bijv. een grap, of iets spannends altijd aan het einde plaatst, niet aan het begin. Dat geldt voor zinnen, maar ook voor stukken. Daarmee houd je de lezer nieuwsgierig.

Zelf gebruik ik voornamelijk zeggen, of laat het weg, omdat er ook andere manieren zijn om te laten zien wie aan het woord is. Als ik het gepast vind, gebruik ik af en toe fluisteren, roepen etc. Ik ga het niet níet gebruiken omdat mensen daar een soort regel van hebben gemaakt. Waar het mij om gaat is dat dialoog zo natuurlijk mogelijk in de tekst is geïntegreerd. Verder: te veel bijwoorden vind ik ook irritant (zei hij lachend, mompelde hij twijfelend etc.), er zijn sterkere manieren om dat op te lossen. Door het te laten zien in bijv. handelingen (show), of door de dialoog.

Het prachtigste vind ik deze zinnen uit 'Het leven is vurrukkulluk' van Remco Campert:

De manier waarop hij het gebruikt leek mij eerder een soort parodie op die schrijfstijl. Als je het overneemt is de lol er vanaf, en zegt iedereen "dat heb je van Campert".

Variatie is goed. Specifieke werkwoorden zeggen meer dan de doorsnee werkwoorden. Zwalken zegt meer dan lopen. Maar: de werkwoorden bij dialogen worden vaak verkeerd gebruikt. (Daar schrijft Dorrestein volgens mij ook over in haar boek.) "Een grap!" lachte hij. Dit kan dus niet. Lachen is iets anders dan praten. Je kan wel fluisteren of stotteren. Maar niet zuchten ipv praten of lachen ipv praten.

Melden, voorstellen, suggereren, opmerken, etc. vind ik absoluut niet mooi. Dat iemand iets suggereert of opmerkt etc. blijkt vast ook wel uit de dialoog zelf. Ik vind ze overbodig. In mijn eigen teksten hou ik het dan ook bij constructies die iets zeggen over de vorm van de stem: zeggen, vragen, fluisteren, gillen, schreeuwen en roepen.

Maar dat iets gezegd wordt, blijkt OOK uit de tekst en is dus net zo overbodig. Dus waarom mag "zegt hij" dan wel en "meldt hij" niet? Waarom zou je bij dat soort situaties niet het volle palet van de Nederlandse taal gebruiken en bij beschrijving trek je wel je register van alternatieven en synoniemen open? Het is allemaal zo arbitrair...

Ik vind het in vele andere gevallen ook vermoeiend lezen als dat hele register wordt opengetrokken. Als je ziet dat er krampachtig naar alternatieven is gezocht om woordherhaling te vermijden, terwijl bepaalde woorden nu eenmaal vaak gebruikt worden. Zo wees een proeflezer me er eens op dat ik te vaak "maar" gebruikte. Ik ben het maar na maar nagelopen en hoewel ik inderdaad soms de zin kon omgooien om dat woord te vermijden, vooral wanneer ik het als bijwoord (in de betekenis van slechts) gebruikte, maar als voegwoord was het meestal gewoon functioneel. Ik zou dan krampachtig voor synoniemen als echter, doch en ofschoon kunnen gaan kiezen, maar dat zorgt doorgaans toch niet voor een aangenaam lezende tekst. Ik zou ook de persoonlijkheid van het personage kunnen aanpassen zodat hij niet de hele tijd loopt te maren, maar dan ben je meteen een laag van het verhaal kwijt (net die twijfelaar is op het einde rotsvast overtuigd dat hij het juiste heeft gedaan, ook al kostte het hem zijn vrijheid en zijn geliefde haar leven). En dan vraag ik me af of een "gewone" lezer ooit zou opmerken dat er zo vaak "zeggen" of "maar" of "ik" in het verhaal staat?

Krampachtig gebruik van synoniemen die minder gangbaar zijn, moet je beter vermijden, vind ik. Maar je moet tegelijkertijd oppassen voor bepaalde onnodige woordjes als ook, dan, maar, wel die je vaak kunt schrappen, zonder de zin om te hoeven gooien. Het punt is volgens mij vooral dat er een risico is dat het een lezer gaat opvallen en irriteren. Dat gebeurt als je te vaak het woordje 'zeggen' gebruikt. In het boek Dialogen schrijven haalt Thomas Verbogt dit voorbeeld aan (uit Fantastica van Merel Roze): 'Gek', zeg ik. 'Nou zeg', zegt hij lachend. 'Ik wacht thuis op je, morgen', zeg ik. 'Tot morgen', zegt hij. 'Tot zo', zeg ik. 'Ja, tot zo', zegt hij. 'Wat...' Dan zegt een vrouw in het Engels dat de verbinding ... Commentaar van Verbogt: ik word gek van al dat zeggen. Het boek Dialogen schrijven is trouwens een aanrader.

Dat leest echt irritant :O.. Ik wissel het wel af, maar meer om te kijken of het kan en zo :) Soms zeg ik, dan beantwoord hij, dan weer reageert hij en zo.

De meeste van die zegjes kunnen gewoon weg. Eigenlijk al vanaf 'Ik wacht thuis op je, morgen'.

Ik denk dat het niet zozeer het zeggen is dat stoort, maar het gebrek aan actie in die dialoog. Als je de personages in een omgeving zet en ze ondertussen nog iets laat doen, dan heb je zelfs zonder zeggen weg te laten (wat hier natuurlijk best kan) of te vervangen, al een veel boeiender tekst. Weven, noemde Maryson dat. Niet eerst een dialoog en dan een actiescene en dan een beschrijving, maar alles door elkaar. Wat ook veel natuurlijker is, want doe jij niets anders terwijl je spreekt?

... Al realiseer ik me wel dat een lezer daar mogelijk overheen leest...

Het kan ook nog zo zijn dat je daar juist op uit bent, dat men erover heen leest. Dat het hij/zij noodzakelijk is voor de leesbaarheid, maar dat die indicatie niet af mag leiden van de inhoud van de dialoog. Dan zou ik zeker kiezen voor het neutrale 'zegt'. Natuurlijk niet zin na zin, maar dat is een andere lijn in de discussie.

De dialoog moet levendig zijn door de tekst tussen de aanhalingstekens. Het "zei hij" is alleen belangrijk (maar nog altijd van ondergeschikt belang) wanneer het niet duidelijk is wie wat zegt, bijvoorbeeld door foutief gebruik van alinea's.

natuurlijk is fluisteren, prevelen, mompelen goed mogelijk. dit is geen absolute regel, maar hoogstens een smaakverschil. sterker nog, ik prefereer de laatste optie, omdat dit voor variatie kan zorgen. in het engels is het niet goed mogelijk, vanwege de ritme-breuk. ''he whispers'' en dergelijke klinkt niet lekker achter een zin. in het nederlands klinkt het prima, en is het ook goed te gebruiken. het kan ook nog eens voor accentuering van de zin zorgen.

Naar mijn gevoel zijn er twee soorten tags: * inhoudstags: de tags die de inhoud van de dialoogzin ondersteunen ("Wat fijn," zei hij nerveus) * geluidstags: die het geluidsniveau van de dialoogzin verduidelijken ("Wat fijn," mompelde hij). Hoewel ik probeer om beide soorten tags waar mogelijk te vermijden (ik sluit me aan bij schlimazlnik die zei 'De dialoog moet levendig zijn door de tekst tussen de aanhalingstekens') zijn die geluidstags voor mij geen probleem. Daar kun je soms simpelweg niet buiten. De inhoudstags schrijf ik in mijn eerste versie van een dialoog er vaak bewust in, als een manier om de subtekst voor mezelf duidelijk te maken. In de volgende versie kijk ik dan hoe ik de inhoudstag door een handeling kan vervangen. ("Wat fijn," zei hij terwijl hij aan het tafellaken friemelde), eigenlijk op dezelfde manier als ik dat met alle bijvoeglijknaamwoorden en bijwoorden probeer te doen in de tweede versie. Dit is voor mij de manier om van tell naar show te gaan.

Je kan het ook zo doen: 'Wat fijn.' Hij friemelde aan het tafellaken. Dan is het ook duidelijk dat hij het zegt, en hoef je niet zei hij, terwijl... te gebruiken. De zei hij, terwijl...-oplossing gebruik ik zelf in een eerste versie automatisch veel te vaak naar mijn smaak, omdat het zo'n lekker makkelijk (maar niet altijd even krachtig) ding is.